содержание   ..  40  41  42  43  44  45  46  47  48  49  50  ..

Ескеева Мағрипа Қайнарбайқызы

ОРХОН, ЕНИСЕЙ, ТАЛАС ЕСКЕРТКIШТЕРI ЖӘНЕ ҚАЗIРГI ҚЫПШАҚ ТIЛДЕРIНДЕГI МОНОСИЛЛАБТАРДЫҢ ҚҰРЫЛЫМДЫҚ ЕРЕКШЕЛIКТЕРI

10.02.06 – түркi тiлдерi

Филология ғылымдарының докторы

ғылыми дәрежесiн алу үшiн дайындалған диссертацияның

АВТОРЕФЕРАТЫ

Қазақстан Республикасы

Алматы, 2007 

Жұмыс Қазақстан Республикасы Білім және ғылым министрлігі А.Байтұрсынұлы атындағы Тіл білімі институтында орындалды.

            Ғылыми кеңесші:             ҚР ҰҒА академигі, филология ғылымдарының докторы,

                                                           профессор Ә.Т.Қайдар

            Ресми опоненттер:             филология ғылымдарының докторы,

                                                           профессор Б.САҒЫНДЫҚҰЛЫ

                                                           филология ғылымдарының докторы,

                                                           профессор З.М.БАЗАРБАЕВА

                                                           филология ғылымдарының докторы,

                                                           профессор М.Б.САБЫР

            Жетекші ұйым:                  Е. Бөкетов атындағы Қарағанды мемлекеттік 

                                                           университеті

Диссертация 2007  жылы «28» қыркүйекте  сағат 14.00 де ҚР БжҒМ А.Байтұрсынұлы атындағы Тіл білімі институты жанындағы  10.02.06. – түркі тілдері және  10.02.02.– қазақ тілі мамандықтары бойынша филология ғылымдарының докторы ғылыми дәрежесін алу үшін диссертация қорғайтын Д. 53.38.01. диссертациялық кеңестің мәжілісінде қорғалады. (050010, Алматы қаласы, Құрманғазы көшесі, 29.)

            Диссертациямен Қазақстан Республикасы Білім және ғылым министрлігінің Орталық ғылыми кітапханасында  танысуға болады  (480100, Алматы қаласы, Шевченко  көшесі, 28.)

            Афтореферат 2007 жылы «28» тамызда  таратылды.

Диссертациялық  кеңестің

            ғылым хатшысы, филология

            ғылымдарының докторы, профессор                                Ж.А.Манкеева

Жұмыстың жалпы сипаттамасы

Зерттеудің өзектiлiгi. Жалпытүркілік тектілден (протоязык) өрбіп, өзара тоғысу, қайта ыдырау тәрізді тілдік үдерістерді бірнеше мәрте басынан өткізген, өзіндік ерекшеліктерімен, бітім-болмысымен сараланатын, сан ғасырлық дербес даму жолынан өтсе де жалпытүркілік табиғатын сақтап келе жатқан қазіргі түркі тілдерінің қалыптасу ерекшеліктерін, өзара туыстық деңгейін анықтауға арқау болып отырған құнды тілдік дерек – ҮІI-ІХ ғасырлардан жеткен көне түркі жазба ескерткіштерінің тілі. Орхон, Енисей, Талас ескерткiштері тiлi түркi жазба тiлiнiң бiзге жеткен ең көне нұсқасы болғандықтан қазіргі барлық түркі тілдеріне тән басты фонетикалық, грамматикалық заңдылықтардың бағыт-бағдарын, өткен кезеңдердегі қалып-күйін, ортақ лексикалық жүйенің дамуын айқындауға мүмкіндік береді. Көне жазба мұралар тілінің лексикалық құрамы, фонетикалық жүйесі мен морфологиялық, синтаксистік құрылымы, стильдік ерекшелігі қазіргі түркі тілдерінен де көрініс тауып отыруы тек табиғи-генеалогиялық сабақтастықты ғана көрсетіп қоймайды, жалпытүркілік рухтың, тілдік сананың беріктігіне де дәлел бола алады. Түркi халықтарының ұлттық-мәдени болмысын, тарихи-әлеуметтiк сипатын танытуға қызмет ететiн жалпытүркiлiк танымды жаңғыртып, түркi жұртшылығы арасындағы рухани үйлесiмдiлiк пен тарихи тұтастықты сақтауға жол ашады. Бұл көне түркi жазба мұраларын зерттеудiң тек түркiлiк тiлтану ғылымында ғана емес жалпы түркi әлемi аясындағы өзектi мәселе екенiн көрсетедi.

Көне түркі дәуірінде өмір сүріп, артына мол жазба мұра қалдырған мемлекеттік деңгейдегі түркілік бірлестіктер тек этникалық негізде ғана емес,  географиялық-аумақтық негізде де құрылғаны тарихтан белгілі. Кең байтақ аумақты алып жатқан түркі елі өзіндік тілдік ерекшеліктері бар бірнеше түркі этникалық топтарын қамтығанын, сол көне тайпалардың қазіргі түркі халықтарының этностық құрамына шашырай таралғанын ескерсек, көне түркі жазбаларының барлық түркі халықтарына ортақ жәдігер, ортақ құндылық екені анық. Көне тілдің ерекше белгілері қазіргі тілдердің тек біреуінен ғана емес, әр топтағы бірнеше тілдерден көрініс беруі де кезінде өзiндiк диалектiлiк ерекшелiктерi бар жалпытүркілік ортақ жазба әдеби тілінің қолданыста болғанының куәсі. Сондай-ақ әрбір мемлекеттік деңгейдегі тайпалық бірлестіктер құрамындағы саны жағынан басым топтардың немесе билеуші тайпалардың тілі де басымдыққа ие болатынын естен шығармау керек. Соған орай, көне түркілердің қазіргі мұрагерлерінің көне түркі жазба ескерткіштеріне қатысы қаншалықты дәрежеде, үлес-салмағы қандай деген мәселелердің туындауы да заңды. Қазіргі түркі тілдерінің ішінде көне түркі тілінің фонетикалық, лексика-грамматикалық құрылымын дәлме-дәл қайталайтын бірде-бір тіл жоқ. Тіл үнемі даму үстіндегі құбылыс болғандықтан, бұл – табиғи лингвистикалық заңдылық. Сондықтан ҮII-ІХ ғасырлардағы көне түркі елінің ортақ әдеби тіліне арқау болған тайпа тiлiн немесе диалектісін анықтау көне жазба мұралар тілін қазіргі түркі тілдерімен бірден жеке-дара салыстыру негізінде емес, сол дәуірлерде өмір сүріп, түркі қағанаттарының құрамында болған көне тайпаларға тікелей қатысы бар қазіргі түркі тілдерінің макротоптарын құрайтын бірнеше тілдер деректері негізінде қарастырса нәтижелі болмақ. Сондай түркілік макротоптардың бірі – көне түркі бірлестіктерінің құрамында болған көне қыпшақ тайпаларымен тікелей генетикалық-тарихи жалғастықта қалыптасқан, қазіргі түркі тілдерінің қыпшақ тобын құрайтын – қазақ, қарақалпақ, ноғай, татар, қырым татарлары, башқұрт, құмық, қарайым, қарашай-балқар халықтарының тілдері. Орхон, Енисей, Талас ескерткiштерi тiлi мен қазiргi қыпшақ тiлдерi салыстырмалы-тарихи негiзде арнайы зерттеу нысаны ретiнде алынбауы көне мұралар тiлiн оғыздық, ұйғыр-оғыздық, қырғыз-қыпшақтық сипатта тануды қалыптастырып, батыс қыпшақ тiлдерiне қатысы күңгiрт қалып отыр, бұл жұмыстың өзектiлiгiнiң тағы бiр қырын анықтайды.

«Ескерткіш тілін зерттеудің көп жолының тиімді де нәтижелі бір жолы – ол түбі бір түркі тілінің түбіріне тереңірек үңілу» (Ә. Қайдар) ескерткіштер тілі мен қазіргі түркі тілдеріндегі моносиллабтардың фоно-морфо-семантикалық ерекшеліктерін айқындау. Орхон, Енисей, Талас көне түркі жазбаларының тілі мен қазіргі қыпшақ тілдеріндегі бір буынды түбір-негіздердің тұлғалық ерекшеліктерін анықтау аталған тілдердің дыбыстық жүйесін, морфологиялық құрылысы мен семантикалық құрылымын тереңірек тани түсуге жол ашады. Түркi тіл біліміндегі түбiртану өзiндiк тарихы бар, жан-жақты талданған сала болғанымен, түбiр сөздердiң құрылымдық типтерiн анықтауда әлi даулы мәселелердiң болуы да ескерткiштер тiлiн моносиллабтық деңгейде саралаудың көкейкестiлiгiн көрсетiп, зерттеу жұмысының өзектiлiгiн танытады.

Соңғы жылдары тіл біліміндегі когнитивті бағыттың, тіл бірліктерін танымдық тұрғыдан зерделеу мәселесінің жандана бастауына орай мазмұн мен мағынаға ерекше мән беріліп, сыртқы тұлға, оның тарихи өзгерістері назардан тыс қалып жатқаны да белгілі. Шын мәнінде туыс тілдердегі сабақтастық гомогенді түбірлер мен түбір-негіздердің тұлғалық сәйкестіктерін олардың мазмұнымен, архитұлға мен архисеманың лингвогенездік негізімен, алғашқы дыбыстық тіл бірліктерінің акустикалық қалып-бейнесі мен идеялық бейнесін тұтастықта қарағанда ғана айқын ажыратылады. Сондықтан түркi тiлдерiндегi моносиллабтарды құрылымдық-жүйелiлiк, тарихи-салыстырмалы және антропоцентристiк парадигмаларды ұштастыра отырып зерттеу де қазіргі тіл білімінің даму бағытына сәйкес көкейкестi мәселелердiң бiрi.

Зерттеу нысаны – Орхон, Енисей, Талас ескерткiштерi мен қазiргi қыпшақ тiлдерiндегi бiр буынды түбiрлер мен түбiр-негiздердiң құрылымы; моносиллабтар құрамындағы фоно-корреляттар.

Зерттеу жұмысының мақсаты мен мiндеттерi. Зерттеу жұмысының мақсаты Орхон, Енисей, Талас ескерткiштерi тiлiндегi бiр буынды түбiр-негiздердi қазiргi қыпшақ тiлдерiндегi сәйкес нұсқаларымен салыстыра отырып, түркi тiлдерiнiң көне түркiлiк қабатындағы түбiрлер жүйесінің  құрылымдық модельдерiн нақтылау,  көне жәдiгерлер тiлi мен қыпшақ тiлдерiнiң  қатыс-дәрежесiн моносиллабтар құрамындағы фоно–корреляттар негізінде анықтау. Осы мақсатқа орай мынадай мiндеттердiң шешiмiн табу көзделедi:

– Орхон, Енисей, Талас ескерткiштерiнiң тілдік тұрғыдан зерттелу деңгейiн саралау;

– ҮII-ІХ ғасыр түркi жазба ескерткiштерi тiлi мен қазiргi қыпшақ тiлдерiн моносиллабтық деңгейде салыстыра зерттеудiң тарихи-лингвистикалық негiзiн көрсету;

– ескерткiштер тiлi мен қыпшақ тiлдерiндегi ортақ моносиллабтық жүйенi анықтау;

– V және СV модельдерiнің түркілік  моносиллаб концепциясындағы тарихи орнын зерттеу нысанына сәйкес YII-IX ғасыр ескерткіштері және қазіргі қыпшақ тілдері деректері негізінде бағамдау;

– VС, СVС, VСС, СVСС модельдi моносиллабтардың тарихи эволюциясы мен өзгерiстерiн түбірлес сөздер аясындағы табиғаты негізінде шамалау;

– көне түркi және қыпшақ тiлдерi моносиллабтар жүйесiндегi тарихи дыбыс сәйкестiктерiнiң толық құрамын көрсету;

– ескерткiштер тiлiнiң өз iшiндегi және қыпшақ тiлдерiнiң бiрi – қазақ тiлiнiң iшiндегi дыбыс сәйкестiктерiн салыстыру арқылы көне түркі тілі мен қазіргі қыпшақ-ноғай тілдері моносиллаб жүйесіндегі ортақ фонологиялық  заңдылықтарды анықтау;

– дыбыс сәйкестiктерiнiң фоно-семантикалық қырларын V, VС, СV модельдерi негiзiнде зерделеу;

– моносиллабтар дамуындағы тұлға мен мазмұн үйлесiмдiлiгiн құрылымдық– жүйелілік, тарихи– салыстырмалы, антропоцентристік парадигмаларды ұштастыра отырып бағалау;

– көне түркiлер мен қазақтардың таным ортақтығының тiлдегi бейнесiн анықтаудағы моносиллабтық деңгейдің мәнін көрсету;

– көне түркi және қазақ тілдері ономажүйесіндегі ортақ моносиллабтық негiздiң этно-мәдени қырлары арқылы ескерткіштер тілі мен қазақ тілінің (қыпшақ тілдерінің) сабақтастығын көрсету.

Зерттеу жұмысының дереккөзi. Орхон ескерткiштерi – Бiлгеқаған, Күлтегiн, Туниқуқ, Күлi Чор, Мойун Чур, Онгин жазбаларының, Енисей ескерткiштерi – Уюк-Тарлақ, Уюк-Аржан, Барык жазбаларының, Талас өңiрiнен табылған Айыртам-ой ескерткiштерiнiң, Шу, Талас бойынан табылған басқа да шағын жазбалардың мәтiндерi (В.Радлов, П.Мелиоранский, С.Малов, Ғ.Айдаров,  А.Аманжолов, Қ.Сартқожаұлының оқылымдары мен аудармалары бойынша); И.А.Батманов, З.Б.Арагачи т.б. авторлардың «Современная и древняя Енисейка» (1962), «Древние тюркские диалекты и их отражение в современных языках. Глоссарии. Указатель аффиксов» (1971), Д.Д.Васильевтiң «Корпус рунических памятников Енисея» (1983), «Древнетюрский словарь» (1969), Э.В.Севортянның «Этимологический словарь тюркских языков» (1974, Т.I; 1978, Т.II; 1980, Т.III, 1989, Т.IҮ), Л.З.Будаговтың «Сравнительный словарь турецко-татарских наречий» (1869, Т.1; 1871, Т.2.), В.Вербицкийдiң «Словарь алтайского и аладагского наречий тюркского языка» (1884, 2-басылымы, 2005), М.Қашқаридың «Девону луғат-ит түрк» (Муталибов, 1960, Т.1; 1961, Т.II; 1963, Т.III), Ә.Құрышжановтың «Исследование по лексике старокыпчакского письменного памятника ХII в. “Тюркско-арабского  словаря”» (1970) еңбектерiндегi деректер; Қазақ тiлiнiң  түсiндiрме сөздiгi, 10 томдық (1974, 1976, 1978, 1979, 1980, 1985, 1986), I.Кеңесбаевтың «Қазақ тiлiнiң фразеологиялық сөздiгi» (1977), «Қазақ тiлiнiң диалектологиялық сөздiгi» (1996), сондай-ақ қарақалпақ, ноғай, татар, башқұрт, қырғыз, құмық  т.б. тiлдердің түсiндiрме, диалектологиялық және екi тiлдi сөздiктерi қолданылды.

Зерттеудiң әдiс-тәсiлдерi. Жұмыста зерттеудiң лингвистикалық әдiс-тәсiлдерiнiң бiрнеше түрi пайдаланылды. Олардың негiзгiлерi – дәстүрлi сипаттама әдiсi, тарихи-салыстырмалы, диахронды-синхрондық, типологиялық салыстыру әдiстерi, морфемдiк-компоненттiк талдау, ретроспективтi талдау тәсiлдерi, тарихи-семантикалық, этимологиялық, семасиологиялық, танымдық-логикалық талдау әдiстерi.

Зерттеудiң ғылыми жаңалығы. Жұмыста Орхон, Енисей, Талас ескерткiштерi тiлiнің моносиллабтық деңгейі арнайы зерттеу нысаны ретінде алынды, әрi көне түркiлiк моносиллабтардың тұлғалық ерекшелiктерi қыпшақ тiлдерi аясында алғаш рет арнайы қарастырылып отыр.

–Орхон Енисей Талас ескерткіштері деректері негізінде  ҮII-ІХ ғасыр түркiлерi тiлiнiң моносиллабтық жүйесі анықталды;

– ескерткiштер тiлiмен салыстырыла отырып, батыс қыпшақ тiлдерi ортақ моносиллабтық жүйесiнің көне түркілік қабаты  жіктелді;

– көне түркi тiлiндегi моносиллабтардың құрылымдық типтерiнiң тарихи даму бағыты айқындалды;

– ескерткiштер тiлi мен қазiргi қыпшақ тiлдерi моносиллабтар жүйесiндегi дыбыс сәйкестiктерiнiң  толық құрамы ажыратылды;

– ескерткiштер тiлiндегі қыпшақтық белгілер ҮII-ІХ ғасыр түркiлерi тілі мен қыпшақ-ноғай топшасындағы тiлдердiң өзара жақындығын көрсететiн моносиллабтар құрамындағы дыбыс сәйкестiктерi негізінде дәлелденді;

– V, СV модельдi моносиллабтар құрамындағы фоно-корреляттардың сөз мағынасына ықпал ету мүмкiндiгi бастапқы архетиптердiң полифонды және полисемалы болып келуiмен байланысты құбылыс екені анықталды;

–  моносиллабтар дамуындағы тұлға мен мазмұн үйлесiмдiлiгiн қалыптастырудағы фоно-корреляттардың мәні ашылды;

–  ескерткiштер тiлi мен қазақ тiлi онимдік жүйесiнiң ортақ моносиллабтық негiзi лингво-танымдық сабақтастықтың көрiнiсi ретінде бағаланды;

– ескерткiштер тiлінiң қыпшақ-оғыздық сипаты  зерттеу мақсаты мен нысанына сәйкес фоно-корреляттар негізінде дәйектелді;

Зерттеу жұмысының теориялық маңызы.

Тақырыптың теориялық маңызын жұмыстың өзектiлiгi айқындайды. ҮII-ІХ ғасыр ескерткiштер тiлi мен қазіргі қыпшақ тiлдерiнiң моносиллабтық жүйесінiң негiзiн анықтап, олардың құрылымдық модельдерiнiң даму эволюциясы мен тарихи орнын саралау түркілік моносиллаб концепциясын теориялық тұрғыдан дәйектеп, түбіртанудың күрделі мәселелерін шешуге, жалпытүркілік түбірлер корпусын сомдауға септігін тигізеді. Қазiргi түркi тiлдерiнiң үлкен бiр бұтағын құрайтын қыпшақ тобындағы тiлдер мен көне түркi мемлекеттерi қалдырған жазба ескерткiштер тiлiн моносиллабтық деңгейде зерделеу тарих пен тіл сабақтастығы арқылы жалпы түркiлерге тән онтологиялық, семасиологиялық стереотиптердi модельдеуге жол ашады.

Зерттеу жұмысының практикалық мәнi. Зерттеу  материалдары мен тұжырымдары жоғары оқу орындарында түркiтануға кiрiспе, көне түркi тiлi, түркi тiлдерiнiң салыстырмалы грамматикасы, қазiргi түркi тiлдерi, қазақ тiлiнiң тарихи грамматикасы пәндерi бойынша ғылыми курстардан дәрiс оқуда,  қыпшақ тiлдерiнiң тарихи морфологиясы, тарихи дыбыс өзгерiстерi, түбiр мәселелерi бойынша арнайы курстар мен арнайы семинарлар өткiзуге, көмекшi оқу құралдарын дайындауда септiгiн тигiзедi. Сондай-ақ жинақталған тiлдiк материалды тарихи этимологиялық зерттеулер мен лексикографиялық еңбектерде де пайдалануға болады.

Зерттеу жұмысы бойынша қорғауға ұсынылатын негiзгi тұжырымдар:

– Орхон, Енисей, Талас ескерткiштерi тiлi мен қазiргi қыпшақ тiлдерiн салыстыра зерттеу негізінде моносиллабтардың құрылымдық ерекшеліктерін анықтаудың тарихи-лингвистикалық негiзi бар;

– қазiргi қыпшақ тiлдерiнiң көне қыпшақ тiлiмен генетикалық байланысын сипаттайтын белгілердің  және қыпшақ тiлдерiн классификациялаудың шарттылығын зерттеу барысы көрсетіп отыр;

–  ескерткiштер тiлi лексикасының негiзiн құрайтын моносиллабтар  қазiргi қыпшақ тiлдерi моносиллабтық жүйесiнде толық сақталған;

– ескерткiштер тiлiндегi СVС, СVСС, VС, VСС модельдi моносиллабтар түркі түбірінің архетипі бола алмайды;

– V, СV модельдi моносиллабтардың архитұлғасы мен архисемасы бiрнеше вариантты қамтитын полифонды, полисемалы болып келедi, олардың тұлғалық өзгерiстерi о бастағы көп мағыналы архитұлғаның варианттары ретінде семасиологиялық-онтологиялық даму барысында дербес мағыналық реңктерге ие болған;

– салыстырмалы тілдік деректердегі СVС, СVСС, VС, VСС модельдi моносиллабтар  құрамындағы соңғы дауыссыздар мағынаны нақтылаушы, даралаушы қызмет атқаратын идео-сема-фондар;

– моносиллабтар дамуындағы тұлға мен мазмұн үйлесiмдiлiгiн фоно-корреляттар қамтамасыз етеді;

–   моносиллабтардың тұлғалық парадигмасы мен семантикалық деривациясы таным ортақтығының көрсеткiшi;

–   YII-IX ғасыр ескерткіштері тілі мен қыпшақ- ноғай топшасындағы тілдердің өзара жақындығын моносиллабтар құрамындағы тарихи дыбыс сәйкестіктері айқындайды.

– ескi қыпшақ-оғыз тiлi, қазіргі қыпшақ тілдері Орхон, Енисей, Талас ескерткiштерi тiлiмен тiкелей сабақтастықта дамыған тарихи мұрагерлері.

Зерттеудiң талқылануы мен жариялануы. Диссертацияның негiзгi мазмұны мен бағыттары, басты тұжырымдары бойынша  «Байырғы түркi өркениетi: жазба ескерткiштер» (Астана, 2001), «Байырғы түрк мұралары қазақ мәдениетiнiң түпнұсқасы» (Астана, 2002),  Ә.Т. Қайдардың туғанына 80 жыл толуына орай ұйымдастырылған  «Академик Ә.Т.Қайдар және тiл бiлiмiнiң мәселелерi» (Алматы, 2004), Академик Ә.Марғұланның туғанына 100 жыл толуына арналған «Уақыт ұштастырған желi: көшпелiлер әлемi ХХ ғасырдағы тарих ғылымында» (Астана, 2004), «Көне түркi жазба ескерткiштерi: жазу мәдениетiнiң бастаулары, тiлдiң даму құбылыстары» (Астана, 2005), Т.Р.Қордабаевтың туғанына 90 жыл толуына арналған «Тiлтанудағы тұлға» (Қарағанды, 2005), «Азаттық идеясының қазақ әдебиетiндегi көрiнiсi: әдiснама, таным, көркемдiк» (Астана, 2006), Ә.Қоңыратбаевтың туғанына 100 жыл толуына орай ұйымдастырылған «Ежелгі түркі өркениеті және Қорқыт ата мұраларын зерттеудің өзекті мәселелері» (Қызылорда, 2006), «Ғасырлар тоғысындағы түркі өркениеті: саясат, экономика және мәдениет» (Орал, 2007) «Отандық түркология: мәселелер, iзденiстер, нәтиже» (Астана, 2007) атты халықаралық ғылыми-теориялық, ғылыми-практикалық конференцияларда; «Қазақ терминологиясы және бұқаралық ақпарат құралдары» (Астана, 2003), «Н.Оңдасынов – Қазақстанның көрнектi мемлекет және қоғам қайраткерi» (Астана, 2004), «Қазақ ономастикасының өзектi мәселелерi» (Астана, 2005), «Қазақ ономастикасы мен терминологиясының өзектi мәселелерi» (Астана, 2005),  «А.Байтұрсынұлы оқулары» (Астана, 2006) атты республикалық ғылыми-теориялық, ғылыми-практикалық конференцияларда баяндалды; республикалық басылымдар мен ғылыми жинақтарда 30-дан аса мақала жарияланды; «Қазақ жазуының тарихи негiздерi» (Астана, 2002. –123 б.), «Қазақ тілі» (Астана 2001. -208 б.) оқу құралдары, «Түркi филологиясына кiрiспе» (Астана, 2004. –144 б.) оқу-әдiстемелiк құралы, «Тарихи дыбыс өзгерiстерi» (Астана, 2003 –184 б.), «Көне түркiлер тiлi мен қазiргi қыпшақ тiлдерiнiң моносиллабтық негiзi» (Алматы, 2007. –250 б.) атты монографиялар жарыққа шықты; ҚР БҒМ А.Байтұрсынұлы атындағы Тiл бiлiмi институты жанындағы «Лингвистикалық жұма» ғылыми-әдiстемелiк семинарында баяндама жасалды (2006). Жұмыстың қолжазбасы А.Байтұрсынов атындағы Тіл білім институтының  тіл тарихы және диалектология бөлімінің кеңейтілген мәжілісінде талқыланып, қорғауға ұсынылды.

Диссертация құрылымы. Жұмыс кiрiспеден, бес тараудан, қорытынды мен пайдаланылған әдебиеттер тiзiмiнен тұрады.

ЖҰМЫСТЫҢ НЕГІЗГІ МАЗМҰНЫ

       Дисертациялық жұмыстың кіріспесінде тақырыптың өзектілігі, зерттеу нысаны айқындалып, мақсат, міндеттері белгіленді. Зерттеудің ғылыми жаңалығы, теориялық және практикалық құндылығы көрсетіліп, әдіснамалық негіздері мен қорғауға ұсынылатын тұжырымдар туралы мәлімет берілді.

            Дисертацияның «Көне түркi жазба ескерткiштерi тiлi мен қазiргi түркi тiлдерiндегi моносиллабтарды зерттеудiң теориялық-методологиялық және тарихи негiзi» деп аталатын І тараудаVII–IX ғасыр  көне түркі жазбалары жайлы қысқаша мәлімет беріліп, ескерткіштердің лингвистикалық  тұрғыдан зерттелу деңгейі анықталады. Орхон, Енисей, Талас жазбалары  тілін қазіргі қыпшақ тілдерімен сабақтастыра қарастырудың  тарихи – лингвистикалық негізі дәйектеліп, түркілік түбіртанудың теориялық – методологиялық негіздері сараланады.

Орхон-Енисей, Талас жазба ескерткіштерін зерттеудің бастапқы кезеңі негізінен рунологиялық, текстологиялық мақсаттарға, мәтіндерді оқып, транслитерациялау, аудару жазудың генезисi мәселелеріне арналса, таза лингвистикалық тұрғыдан зерделеу ХХ ғасырдың алғашқы жылдарынан басталады. Көне түркі жазба мұраларының тілін зерттеудің көш басшысы В.В.Радловтың ескерткіштер тілінің фонетикалық жүйесі, морфологиялық құрылымы жайлы, көне түркі тілі мен қазіргі түркі тілдерінің агглютинациялық табиғаты, аффикстердің шығу тарихы туралы құнды пікірлері түркітану ғылымының ғылыми қағидаларына айналып, кейінгі зерттеушілердің бағдаршамы қызметін атқаруда. П П.М.Мелиоранскийдің көне түркі жазбалары тілінің фонетикалық жүйесі, лексика-грамматикалық құрылымы жайлы зерттеулері қазіргі түркі тілдерінің тарихи грамматикасының қалыптасуына негіз болды,  ескерткіштер тіліндегі  синкретикалық жұптардың күрделі табиғаты туралы алғаш пікір білдірген ғалым түркі түбірлерінің полисемялық сапасы жайлы тұжырымдардың теориялық негізін қалады. А.Н.Самойлович түркі тілдерін жіктеуде негіз тіл ретінде Орхон-Енисей жазбаларының тілін алып, ескерткiштер тiлiнiң фонетикалық белгілерін жіктеудің басты критерийі ретінде қолданды. Осы тұрғыдан алып қарағанда А.Н.Самойлович Орхон-Енисей жазбаларының тілін түркі тілдерінің тарихи-салыстырмалы грамматикасында қолданудың методологиялық қырларын жетілдіруге үлес қосқан ғалым.

С.Е.Маловтың қажырлы еңбегінің нәтижесінде көне түркі тілінің теориялық іргетасы қаланды. Ғалым ескерткіштер тілінің фонетикалық жүйесіне  талдаулар жасау негізінде түркі тілдерінің тарихи–хронологиялық  жіктемесін ұсынып, lt, nt, nč  үнді–қатаң  дауыссыздар  тіркесін, γ, g   дыбыстарының сақталуын көне  құбылыстар ретінде қарастырса [1, 5-7], 1958, 1959 жылдары жазылған кейінгі еңбектерінде көне түркі тілінің диалектілік  ерекшеліктеріне сараптама жасайды  И.А.Батмановтың көне түркі жазба ескерткіштерінің тілі жайлы зерттеулері көне түркi ескерткіштері тілі деректерін жинақтап, жүйеге түсіруімен ,сөздiгiн түзуiмен,дыбыстардың комбинаторлық өзгерістерін, лексикалық сәйкестіктерді, лексикалық–тақырыптардың  ортақтығы мен айырмашылықтарын саралап беруімен құнды болса [2.], В.М. Насиловтың еңбектері өзіне дейінгі зерттеушілер көп бара бермеген ескерткіштер тілінің синтаксистік құрылымы, сөздердің байланысу тәртібі, сөз тіркестерінің жасалуы, сөйлем мүшелерінің орын тәртібі мен ойды жеткізудегі қызметіне айрықша мән беруімен ерекшеленеді [3]. ҮІІ-ІХ ғасырдағы көне түркі жазба ескерткіштерінің тілін оғыз, ұйғыр, қырғыз, қыпшақ басқа да көне түркі тайпалары бірдей қолданған әдеби қалыпқа түскен тіл ретінде қарастырған Э.Р.Тенишевтің «у огузов и кипчаков эти были j – языки, у уйгуров d – язык, у киргизов z – язык» [4,165] деген пікірі аса маңызды. Ескерткiштер тiлiнiң грамматикасын түзу барысында көне түркi тiлiндегi түбiрлердiң фонетикалық құрылымы, бiр буынды етiстiк – есiм омонимиясы, сөзжасамның фонетикалық тәсiлi тәрiздi түркiлiк түбiртанудың маңызды мәселелерiне арнайы тоқталған зерттеушi көне түркi түбiрiнiң ең шағын тұлғасы дауысты, дауыссыз – дауысты, дауысты – дауыссыз құрылымды түбiрлерден тұратындығын көрсетеді, қазiргi түркi тiлдерiне кеңiнен таралған дауыссыз – дауысты – дауыссыз дыбыстардан тұратын үш құрамды моносиллабтарды Э.В.Севортян, Б.М.Юнусалиев тәрiздi белгiлi түркологтар негiзiн қалаған грамматикалық синкретизм немесе етiстiк – есiм мәндi түбiр-негiздер мәселесiне қатысты қарастыруды қолдайтынын бiлдiредi [5, 76]. Көне түркі жазба ескерткіштері тілінде көне оғыз, көне ұйғыр тілдерінің ықпалы сақталғанын көрсеткен Н.А.Баскаков Орхон, Енисей жазбаларын  көне оғыз және көне қырғыз  тілдерімен байланыстырса, манихей жазбаларынан көрініс беретін көне ұйғыр тілін п  диалектісіне және j диалектісіне жіктейді  [6, 165-166].  В.Г.Кондратьев көне оғыз ескерткіштерінде де, көне ұйғыр ескерткіштерінде де Орта Азияда жүздеген жыл бойы  қолданылған біртұтас түркі тілі  сақталған деп санайды. [7, 26]. 

Көне түркі мұраларының тілі жайлы алғаш пікір айтқан қазақ ғалымдарының бірі – С. Аманжолов ҮII-ІХ ғасыр ескерткіштер тiлi негіз тіл ретінде барлық түркі тілдері жайлы тарихи-салыстырмалы зерттеулердің тіні, арқауы қызметін атқаруы қажеттігін көрсетеді [8, 131-133].  Көрнекті түрколог-лингвист  Ғ.Айдаров көне түркі жазбалары мәтінінің қазақ тіліндегi лингвистикалық аудармасын жасаған әрі көне түркі тілі мен қазақ тілінің сөздігін түзген, көне түркі тілінің грамматикасын қазақ тілінде жазған тұңғыш ғалым. Түркі рунологиясында өзіндік орны бар А.Аманжоловтың еңбектері тек рунолог ретінде көне мәтіндерді оқып, транслитерациялау, аудару, жазудың генезисін зерттеу ісінде сіңірген қажырлы еңбегімен ғана емес, көне түркі тілі деректері негізінде жалпы түркі тілдерінің тарихи грамматикасының күрделі теориялық мәселелері жайлы, көне түркі тілінің диалектілік ерекшеліктері туралы тұжырымдарымен, сөз этимологиясын ашудағы дәйекті ой-пікірлерімен де құнды. Қазақ тіл біліміндегі А.Есенқұлов, Е.Ағыманов, Қ.Өмірәлиев, М.Томанов, Ә.Құрышжанов, Т.Қордабаев т.б. сынды белгілі ғалымдардың көне түркі жазба мұраларының тілі жайлы әр жылдары айтқан ой-пікірлері ескерткiштер тiлi мен қазақ тiлiн салыстыра зерттеудiң теориялық-әдiснамалық негiзiн қалыптастырып, түркiтану ғылымына қосылған қомақты үлес болды. Жалпы көне түркi ескерткiштерiнiң лингвистикалық тұрғыдан кеңiнен зерттелуi өткен ғасырдың 50-90 жылдары аралығына сәйкес келедi. Осы кезеңде Орхон, Енисей, Талас ескерткiштерiнiң жекелеген мәселелерi жөнiнде, қазiргi түркi тiлдерiне қатыс-дәрежесi, сабақтастығы жайлы бiрнеше диссертациялар қорғалып, көптеген мақалалар мен iрi монографиялар жазылды.

ҮІІІ ғасырдың мұрасы Мойун-Чур ескерткішінде түрік-қыпшақтардың елу жыл қағанат басында отырғаны жайлы деректің сақталуы қазіргі қыпшақ тілдерін көне мұралар тілімен сабақтастықта қарастырудың тарихи негізін көрсетеді, осы дерек негізінде қыпшақтар ҮІІ ғасырдың соңында-ақ көне түркі тайпалары ішіндегі  дербес те  беделді ірі тайпалардың бірі болғанын байқаймыз.

ХI-ХҮ ғасыр аралығындағы қыпшақ тiлiнiң деректерiнен мәлiмет беретiн мол жазба ескерткiштер қоры жинақталып отыр, олардың iшiнде қыпшақ тiлiнiң табиғатын терең танытатын грамматикалық, лексика-грамматикалық, лексикографиялық-грамматикалық еңбектер де бар. Орта ғасыр түркi ескерткiштерiн жинау, жариялау, оқу, аудару, тiлiн зерттеу мәселелерiнiң көш басында Г.Ю.Клапрот, В.В.Радлов, П.М.Мелиоранский, А.Н.Самойлович т.б. тәрiздi ұлы тұлғалар тұрса, кеңестiк дәуiрде, одан кейiнгi кезеңде орта ғасыр ескерткiштерiнiң лингвистикалық тұрғыдан жан-жақты зерттелуi Э.Н.Наджип, А.К.Боровков, Э.Фазылов, А.М.Щербак, Ә.Құрышжанов. Б.Сағындықұлы, А.Ибатов, Р. Сыздық, Ә.Керiмов, Т.И.Грунин, А.Н.Гарковец сынды т.б. зерттеушiлердiң есiмдерiмен байланысты. Аталған мәселе бойынша еңбек етiп жүрген кейiнгi буын өкiлдерiнен С.Құдасов, М.Сабыр, С.Дүйсенов т.б. зерттеушiлердiң еңбегiн атауға болады. Орта түркi жазба мұраларының тiлiн талдау нәтижелері оғыз, қыпшақ тілдері сараланып шыққанға дейін жалпытүркілік қыпшақ-оғыздық, оғыз-қыпшақтық жағдайдың орныққанын көрсетіп бергені белгілі. Орта түркi  дәуiрiнiң алдындағы көне түркi жазба ескерткiштерi тiлi мен орта түркi дәуiрiнен кейiнгi дәуiрде қолданылып жүрген қазiргi қыпшақ, оғыз тiлдерi деректерi де қыпшақ D оғыз тiл бiрлестiгiнiң iздерi сақталғанын көрсетедi.

Қыпшақ тобына кіретін тілде сөйлейтін түркі халықтары тіліндегі ортақ белгілердің біразы қыпшақ бірлестігі кезінде қалыптасса, енді біразы Алтын Орда дәуірінде қалыптасып,  көне түркі дәуірінде-ақ өзіндік ерекшеліктері  аңғарыла бастаған қыпшақтық белгілер тереңдей түсті. Қазақ, ноғай, қарақалпақ халықтарының тарихи тамырластығына олардың этникалық құрамындағы ортақ ру-тайпалар, салт-дәстүріндегі, ауыз әдебиеті үлгілеріндегі, жалпы мәдениетіндегі ортақтықтар дәлел бола алады. Әуел баста қыпшақ тілінің  диалектілерінде сөйлеген қазіргі қыпшақ-ноғай  топшасына енетін тілдерді  Алтын Орда, Ноғай ордасы кезіндегі  лингво-этникалық процестер жақындата түсті. Ал қыпшақ-бұлғар, қыпшақ-половец топшаларындағы тілдерде сөйлейтін халықтардың этногенездік тарихында біраз өзгешеліктер бар. Татар, башқұрт, қарашай-балқар, қырым татарлары өз тарихын негiзiнен Ғұн мемлекеті ыдырағаннан кейін қалыптасқан Бұлғар мемлекетімен байланыстырады. Кезінде Н.И. Ашмарин ұсынған «бұлғар-чуваш» теориясына қарсы М.З. Закиев көне бұлғар тілінің жазба мұралары тілінің деректері негізінде бұлғарлар о бастан-ақ  қазіргі татар тілінің кейбір белгілері бар z тілінде сөйлеген, ешқандай ротацизм, ламдаизм белгілері болмаған деген қорытындыға келеді. Ғалым пікірі бұлғар тілі  z тілді оғыз-қыпшақ тілінен жаңа z тілді қыпшақ-оғыз тіліне ауысып, кейіннен қыпшақтық сипат алған дегенге саяды. [9, 110]. Башқұрттардың этникалық құрамындағы угро-финдердің, мадьярлардың үлесіне байланысты қалыптасқан  «мадьяр-башқұрт» теориясы әлi шешiмiн таппай келе жатқан мәселе. Башқұрттардың венгерлiк тегiне негiзделетiн «мадьяр-башқұрт»  теориясын этногенетикалық зерттеулер толық қуаттап отырған жоқ, сондай-ақ башқұрттар құрамындағы мадьяр/мажар компонентін де жоққа шығармайды. Зерттеушілер Орал бойы башқұрттарының, Волга бұлғарларының, ІХ—Х ғасырдағы венгрлердің ортақ этникалық компоненті–түркі тілді мажар-мишарлардың тілі деп таниды  [10, 139-140]. Тарихи әдебиеттерде қарашай-балқарлардың этногенезі, глоттогенезі жайлы түрлі теориялар ұсынылып жүргенімен, олардың көне бұлғарлармен генетикалық байланысын қолдаушылар басым. Қарашайлар мен балқарлардың қыпшақтану процесі  кумандардың біраз бөлігі қарашай-балқарлардың арасына сіңіп кетуімен түсіндіріледі  [11,16-19]. Батыс қыпшақ  тобына жататын  қырым татарлары тілі оғыз ықпалына ұшыраған тілдер  қатарында қарастырылады. Қырымды билеген қыпшақтардың ұрпағы саналатын қырым татарлары тіліне оғыз тілдерінің ықпалы Қырым өлкесінің Түркияға қосылу кезеңінен басталып (1475 жылдары), Қырымды Ресей  патшалығының  отарлауынан  кейін де үзілмеген  [12,26-30]. Шағын этнос – қарайымдар да хун тайпаларының құрамында, кейін бұлғар-хазарлар тобында болып, соңғы кездерде қыпшақтық сипатқа ие болған тілдерге жатады. Құмық тiлiнiң табиғаты жайлы да көзқарастар екi бағытта өрбидi, бiрiншi бағыттағы зерттеушiлер ХIII ғасырға дейiн-ақ қалыптасқан қыпшақ тiлi ретiнде таныса, екiншi топтың пiкiрi монғол шапқыншылығынан кейін қыпшақтық сипаты басымдыққа ие болды дегенге саяды [13,119]. Түркі тілдеріне қатысты барлық жіктемелерді салыстыра қарағанда, қазіргі қыпшақ тобына жататын тілдердің фонетикалық жүйесі мен морфологиялық құрылымының ұқсастығы сол тілде сөйлеуші этностардың генетикалық немесе тарихи жақындығы ғалымдар тарапынан принципті түрде ажыратылатын  пікір қайшылығын тудырмайтынын байқауға болады. Жалпы бір негізден тараған тілдердің өзі де түрлі ішкі, сыртқы факторларға байланысты негіз тілдің белгілерін бірдей дәрежеде сақтай алмауы лигво-эволюцияның заңдылығы. Қазіргі қыпшақ тобына енетін тілдердің  бір бөлігінің негізінде оғыздық сипаты бар көне бұлғар тілінің жатуы, қыпшақтану процессінен кейін де басқа туыстас тілдермен қатынаста болуы олардың лексикалық қорындағы қыпшақтық қабаттың өзгерістерге түсуіне алып келді. Мұндай өзгерістер негізінен сөз тұлғаларындағы дыбыс сәйкестіктері арқылы айқындалады. Қазіргі қыпшақ тілдерінің ішінде қыпшақтық белгі қазақ, ноғай, қарақалпақ тілдерінде, татар диалектілерінде басым екенін зерттеу нәтижелері көрсетіп отыр ( С.Е.Малов, Қ. Жұбанов, Н.Сауранбаев, т.б.).

Оғыз және қыпшақ тілдерінің дербестік  сипатқа ие болуы тұстас бір тілдің  екіге  жарылуы нәтижесінде емес, бұрыннан  өздеріне тән мүддесін қорғау ыңғайында, яғни өздеріне тән  белгілерді сақтап қалу ыңғайында  қалыптасқанын байқаймыз. Орта ғасырдағы оғыз-қыпшақтық аралас  тілдік  жүйедегі қыпшақ тілдерінің дербестік сапасының  айқындала  бастауы бір ғасыр шеңберінде ғана қалыптасқан құбылыс емес түркi тiлдерi дамуының алғашқы кезеңдерiнде-ақ оғыздық немесе қыпшақтық белгiлердiң сiлемдерi қолданыста болуы әрi олардың арасында дифференциациялық және интеграциялық процестердiң кезең-кезеңiмен бiрнеше мәрте қайталануы да мүмкiн. Сондықтан көне түркi дәуiрi мен орта ғасыр дәуiрiндегi түркi жазба әдеби тiлi арасындағы сабақтастық та аралас тiлдiк жүйе арқылы айқындалады.

Түркітану ғылымындағы түбір сөз проблемасының зерттелуі өзіндік дәстүрі мен қағидалары қалыптасқан, мақсат-мүддесі айқындалған классикалық сала болып табылады десек те, тілдің негізін құрайтын бір буынды сөздердің табиғаты толық ашылып болмағаны белгілі. Түбір проблемасының күн тәртібінен түспей отыруы алғашқы дыбыстық тілдің сұлбасы байқала бастаған кезден бастау алатын түркі түбірінің бірнеше сатылы даму жолы мен қайшылыққа толы қат-қабат күрделі табиғатына байланысты. Түркі сөздері тұлғасының қарапайымнан күрделіге қарай дамуы басты ерекшелік болғанымен, фонетикалық заңдылықтарға орай кезең-кезеңімен кері процестерді де (ықшамдалу, редукция, элизия т.б.) басынан өткізуі, одан қайта күрделенуі тәрізді мәселелер де түбір табиғатын айқындауда қиындықтар туғызады. Фонетикалық құбылыстар гаплалогия мен редукция, үнемдеу принципi жаңа дыбыс тiркесiмiн, жаңа фонологиялық жағдайды тудырады. Фонетикалық жүйедегi өзгерiстер моносиллабтардың тұлғасына әсер етiп, семантикалық даму барысында қарапайым фонетикалық өзгерiстер фонологиялық құрылымға да ықпал етуi мүмкiн. Осы процестiң нәтижесiнде дыбыс сәйкестiктерiнiң  екiншi дәрежелi фоно-морфо-семантикалық қырлары қалыптасады.  Сөздің шынайы болмысын танып-білу әрдайым тұлға мен мазмұнды бірлікте қарауды талап ететіндіктен жалпы түркі лексикалық қорының негізін құрайтын моносиллабтардың семантикалық дамуы да адам санасымен, дүниетанымымен тікелей байланысты құбылыс ретінде семасиологиялық жүйенің сан қырлы заңдылықтарына орай психо-физиологиялық процестермен өзара сабақастықта жүріп отыруы мәселені одан әрі күрделендіре түседі.

Кез келген тілдің лексикалық жүйесінің даму жолын, басқа тілдермен туыстық деңгейін анықтау ең алдымен түбір құрылымын айқындап алуға негізделетіндіктен түркі түбірлері жайлы алғашқы пікірлер де түбір құрылымын анықтауға бағытталып, моносиллабтық, дисиллабтық бағыттар қалыптасты. Түркі тілдеріндегі дисиллабтар мен полисиллабтар құрамындағы алғашқы буынды бастапқы тұлға ретінде қарауға теориялық негіз бар. Сондықтан моносиллабтық бағыт көптеген ғалымдар тарапынан (Н.Сауранбаев, Б.Юнусалиев, Н.А.Баскаков, А.М.Щербак, Э.В.Севортян, А.Н.Кононов, Ә.Т.Қайдар, Ә.Ибатов, М.Томанов, Б.Сағындықұлы, Ж. Манкеева, Е. Қажыбек т.б.) қолдау тауып, зерттеу нәтижелері түркі тілдері бойынша түбір және түбір-негіздер жүйесін құрайтын 6 құрылымдық модельді – V, VC, VCC, CV, CVC, CVCC – негізгі тұлғалар деп танығанмен, осы модельдердің қайсысы алғашқы (этимон түбір, этимологиялық түбiр, архетүбір, өлі түбір, ілкі түбір, бастапқы түбір, т.б.) деген мәселе үлкен пікірталас өзегі болып отырғаны белгілі.

Түркi тiлдерiндегi түбiр морфемалардың фонетикалық құрылымын әр қырынан қарастырған Н.А.Баскаков түркi түбiрiнiң CVC тұлғалы болып келетiнi жайлы алғашқы ойын қарақалпақ тiлi деректерi негiзiнде көрсетiп, В.Котвичтің «Исследования по алтайским языкам» (1981) еңбегіне жазған алғы сөзінде түркi  түбiрiнiң екi дыбыстан тұратын ашық буынды болып келетiнiн негiздеген В.Котвич теориясына қарсы аргумент ретiнде созылыңқы дауыстыларды мысалға келтіру түркі  түбірінің шынайы табиғатын ашып бере алмайтынын айтады. Н.А.Баскаковтың көзқарасына қарсы А.Зайончковский орта ғасыр ескерткiштерi тiлiнде CV тұлғалы модельдердiң көп мөлшерде кездесетiнiн, тарихи түркi түбiрi V, VC, CV, CVC тұлғаларында қолданылғанын көрсетеді [14, 28-29]. Бұл пікір Б. М. Юнусалиев, А.Н.Кононов, Э.В.Севортян, А.А. Юлдашев т.б. ғалымдардан қолдау тауып, тереңдетіле түсті. СVС тұлғалы моносиллабтар құрамындағы соңғы дауыссызды аффикстiк деңгейде қарастырған А.Н.Кононов түркi түбiрiнiң ең шағын тұлғасы V, СV, VС модельдерi екенiн морфологиялық талдау нәтижелерi көрсетiп отырғанын айтады  [5,108]. Э.А.Макаев түркiлiк түбiр құрылымы жөнiндегi даулы пiкiрлердi шешудiң жолы ретiнде хронологиялық стратиграфия әдiсiн қолданудың қажеттiгiн ұсынса [15, 21-25], И.В.Кормушин СV тұлғасын тектiл дамуының алғашқы кезеңiне, (СV + С >) СVС екiншi кезеңiне сәйкес келсе, келесi кезеңiнде кейбiр түбiр құрамындағы соңғы дауыссыздар қайта түсiп қалуы мүмкiн деген болжам ұсынады  [16,11-13].

Қазақ тiлiндегi қарт, қария, кәрi; айт, айтыс, айқай т.б. сөздерiнiң құрамынан қар, ай тұлғаларын түбiр морфема ретiнде ажыратып, -т, -йа, -i, -т, -ыс, -қай тұлғаларын түбiр құрамына қатысы жоқ элементтер ретiнде таныған М. Томанов «осы азғана фактілер тобына жасалған талдаудың өзі де қазіргі тіл нормалары бойынша бөліп-жаруға келмейтін жалаң түбір деп қаралатын сөздердің недәуір тобы «мағынасыз» түбірлер мен белгісіз қосымшаларға ажырайтынын көрсетеді» деп қорытады [17,140].   Түркілік түбір табиғатын қазақ тілі аясында әр қырынан жан-жақты қарастырған академик Ә.Т. Қайдар ұзақ жылдар бойы түркі тілдеріндегі түбір, негіз терминдерінің  ара-жігі толық ажыратылмай келгеніне ерекше мән беріп, аталған ұғымдардың өзіндік ерекшеліктерімен сараланатын ғылыми  анықтамасын ұсынады. Нақты тілдік деректер мен В.В.Радлов бастаған белгілі лингвист-түрколог ғалымдардың пікірлеріне сүйене отырып, «... разложимость односложных корней-основ в тюркских языках ... вполне реальный факт» [18, 28] деген қорытындыға келеді. Түркі тілдері бойынша ғалым пікірінің негізділігіне дәлел бола алатын, дисиллабтармен қатар моносиллабтардың да біразы тіл дамуындағы ұзақ мерзімді қамтитын агглютинативтік процестің жемісі екенін көрсететін тілдік деректер қоры жинақталып, маңызды теориялық тұжырымдар жасалды. Е.Қажыбек түркі тілдеріндегі гомогенді моносиллабтарды етіс-есім омонимиясы тұрғысынан зерттеп, синкретизм құбылысының теориялық сипаттамасын ауқымды тілдік дерек негізінде дәйектеп берсе [19], қазақ тіліндегі етістік негіздерді морфемдiк-компоненттiк талдау барысында тілімізде қолданылып жүрген етiстiктер құрамындағы өлі түбірлердің мол қорын анықтаған ғалым Ж.Манкеева  қазақ тіліндегі айт, арт, кет императивтерінің құрамындағы т етістік тудырушы тарихи жұрнақ екенін көрсетеді [20,55]. Аса ежелгi дәуiрлерде қолданылған түбiрлер мен қосымшаларды мүмкiндiгiнше бастапқы қалпына келтiрудi өз зерттеуiнiң басты мақсаты етiп алған Б.Сағындықұлы қазiргi түркi сөздерiнiң ежелгi тұлғасын реконструкциялауда дәстүрлi салыстырмалы-тарихи әдiстер жиынтығымен қатар математикалық амал-тәсiлдерге де, атап айтқанда теңдеу теориясына жүгiнедi. Жалғамалылыққа дейінгі  флекциялық құрылымның басты ерекшелігі ретінде түркі түбірлерінің бір ғана дауысты мен бір ғана дауыссыздан  тұратынын дәйектеп көрсеткен ғалым,  жеке дауыссыздар заттардың,  қимыл-қозғалыстың, сын-сапа, қасиеттердің атауы болса, дауысты дыбыстар әртүрлі семантикалық өзгерістерді, реңктерді жеткізгенін айтады.  [21, 5]. Б.Сағындықұлының көзқарастары жалпылама алғанда лингвистикадағы фонология теориясының қағидаларымен, императив теориясындағы идеяфондық идеялармен үндесiп, жалпы лексикадағы фоно-семантикалық құбылыстарды нақтылай түседi. Түркi тiлдерi түбiртану мәселесiн зерттеуде дәстүрлi әдiс-тәсiлдермен қатар тың теориялық-методологиялық қағидаларды да ұстанудың қажеттiгiн көтерiп жүрген башқұрт ғалымы А.Шайхулов  түркi түбiрлерiнiң құрылымдық сипаттамасын жасау үш деңгейлi (фонологиялық, морфологиялық, семантикалық) зерттеу аясында жүргiзiлгенде ғана нәтижелi болатынын баса көрсетеді. Ғалым тұжырымдарынан түбiр табиғатын зерттеуде теориялық-танымдық бағытты да ұстанатынын, имманенттiк талдау мен когнитологиялық талдауды ұштастыра қарастыруды қолдайтынын байқаймыз [22].  Қазақ тiл бiлiмiнде түбiртану жайлы соңғы жылдары айтылған маңызды ой-пiкiрлер мен тұжырымдарды А.Салқынбайдың, Ш.Жалмахановтың, М.Сабырдың, Ұ.Исабекованың т.б. еңбектерiнен кездестiремiз.

Түркi лингвистикасындағы түбiртану мәселесi бойынша айтылған ой-пiкiрлер, түбiрлер мен түбiр-негiздердiң жекелеген аспектiлерiн қарастырған зерттеу нәтижелерi де, кешендi түрде жүгiзiлген зерттеулер де тiлдегi түбiрлiк деңгейдiң қалыптасуы мен дамуы фонетика-фонологиялық, морфологиялық, семантикалық, ономасиологиялық құбылыстардың өзара тығыз байланысына негiзделетiнiн, түбiр табиғатын тереңiрек тани түсу үшiн моносиллабтардың сыртқы тұлғасы мен iшкi мазмұнын сабақтастыра қарастырудың қажеттiлiгiн көрсетiп отыр. Себебi, жалпы лексикалық байлықтың өзегiн құрайтын моносиллабтар адамзат өмiрiндегi тiлдiң маңызын айқындайтын сан қырлы рухани-функционалдық сапаны қамтамасыз ететiн лингво-онтологиялық құрылым. Үнемi даму үстiнде болатын тiлдiк жүйенiң өзгермелi, икемдi табиғаты моносиллабтардың құрылымдық модельдерiнiң даму бағытымен, оның құрамындағы фоно-корреляттардың өзара сәйкестiк түзу мүмкiндiгiмен, таралу аясымен, фоно-морфологиялық, фоно-семантикалық, идеофондық, идеосегменттiк қырларымен сипатталады.

«Орхон, Енисей, Талас және қазiргi қыпшақ тiлiндегi моносиллабтардың құрылымдық модельдері» деп аталатын ІІ тарау ескерткіштер тіліндегі  бір буынды түбір негіздерді қыпшақ тілдеріндегі сәйкес нұсқаларымен салыстыра отырып, гомогенді моносиллабтар негізінде  бастапқы құрылымдық типтерді, олардың даму бағытын шамалауға бағытталған. Орхон, Енисей, Талас жазбаларында 350-дей ғана бiр буынды түбiрлер мен түбiр-негiздер қолданылған. Аз ғана бiр буынды модельдер бабалар тiлiнiң лексикалық қорына негiз болған түбiрлер жүйесiн толық көрсете алмасы да анық. Көне мұралар тiлiндегi моносиллабтар көлемiнiң қазiргi түркi тiлдерiндегi моносиллабтарға қарағанда ықшам болуы, бiрiншiден жекелеген авторлар мен бедiзшiлердiң сөз қолданысына, тiл байлығына, дара стилiне байланысты болса, екiншiден арада өткен 1300 жылдық тiл дамуының табиғи заңдылығы да ықпал етпей қоймайды. Көне жазбалар тiлiнде сақталған моносиллабтар сандық көрсеткiшi шағын болса да,  көне тiлдiң басты ерекшелiктерiн, түбiр сөздер мен түбiр-негiздер жиынтығының сұлбасын анықтауға мүмкiндiк бередi әрi қазiргi түркi тiлдерiндегi түбiр табиғатын саралауда деректiк құндылығы аса жоғары.Түркi тiлдерiнiң түбiр және түбiр-негiздер жүйесiн құрайтын «классикалық алтылықтың» барлық модельдерi де көне түркi тiлiне тән болғанымен, олардың  қолданыс жиiлiгi, мағыналық дербестiгi, қазiргi қыпшақ тiлдерiндегi нұсқаларымен тұлғалық сәйкестiгiнің  деңгейі де әртүрлi.

Дауысты дыбыстан тұратын бiр құрамды V моделi көне түркi жазбаларында алты-жеті сөздi ғана қамтитыны белгiлi [5,76.18,40.24,96]. Түркi тiлдерi дамуының бастапқы кезеңiнiң көрiнiсi болып табылатын бұл сөздер ҮII-IХ ғасырларда дербес мағыналы сөз түрiнде қолданылса, қазiргi қыпшақ тiлдерiнде  е «быть» Тал. ІІІ етістігінен басқасы дербес лексикалық қабiлетiнен ажырап, түбiр-негiздер құрамында ғана сақталып отыр.

u «увеличивать» Эл. 1 (ДТД, 74). Көне  жазбалар тiлiнде «ұлғаю, өсу» мәнiн беретiн u түбiрiнiң дербес лексема ретiнде қолданылуы Тува аймағындағы Элегест елдi мекенi маңынан табылған ескерткiште ғана кездеседi. Өзге Орхон, Енисей, Талас жазбаларында осы түбiрден жасалған *ul түбiр-негiзi қолданылады: ulga «расти, сделаться большим» Е. 29, 7 (ДТД, 76); ulgat «вырастить» ХБ (ДТД, 76); uluγ/ulug «большой, важный, старший» Е. 47, Тон. 5, КЧ. 3, КТү. 28, 34 (ДТД, 76). Ескi қыпшақ тiлiнде ulaldur «увеличивать, умножать», ulu «большой» (Құрыш. 209); башқ. оlo; тат. оlï/olü; ққалп. ullï; қаз. ulï/ulïq «великий, большой». Қазiргi түркi тiлдерiндегi ülken «үлкен» сөзi де u тұлғасымен түбiрлес: ü → ül → ülken. Қыпшақ тiлдерi деректерi бойынша көне түркiлiк u түбiрiнiң u, ü, o нұсқалалары ажыратылады.

ï «растение» (ДТС, 603): ï bar bas asdïmïz «бұтасы бар шыңнан астық» Тон. 26 (Айд. II, 52). Н.А.Баскаков ï моносиллабы жайлы «... корень у, который встречается главным образом в парных словах типа y – yγač «всякая растительность», y – taryγ «посева злаковых культур», y – taš «заросли и скалы (камни)» и поэтому также  представляется либо заимствованным из других языков, либо графически ущербно оформленным, либо фонетически редуцированным» деп ï тұлғасының дербес лексемалық қабiлетiне, түркiлiк табиғатына күмәнмен қарайды [23, 41-42]. Тоникук ескерткiшiнде ï тұлғасының дербес қолданылуы: Atïγ ïqa bajur ertimiz «Атты бұтаға байладық» Тон. 27 (Айд. II, 109) аталған моносиллабтың көне түркiлер тiлiнде дербес мағыналы сөз екенiн көрсетедi, сондай-ақ ï дыбысын белгiлейтiн таңба айқын бедерленгiндiктен (екi сөйлемде де) графикалық көркемдеуден кеткен олқылық деуге де келмейдi. И.А.Батманов бастаған зерттеушiлер ï сөзiнiң «ағаш» мәнiн де көрсетедi (ДТД, 83). Сондықтан жалпы түркiлiк ïγaš/ïγač/aγaš/agač/jïγaš лексемаларының негiзiнде ï түбiрi жатқанын байқауға болады. Тониқук ескерткiшiнде қолданылған ïγač tutunu aγturtum «Ағаш ұстап шықтық (көтерiлдiк)» Тон. 25 (Айд. II, 109) сөзi қыпшақ тiлдерiнде а тұлғасымен қалыптасқан: е. қып. jïγač/aγas/aγač «дерево, древесина, лес» (Құрыш. 77); құм., тат., қар. аγač; ноғ., ққалп., қаз. aγaš; башқ. аγas. Махмұд Қашқари еңбегiнде ïγač сөзi jïγač түрiнде тұлғаланып «густое дерево» (МҚ. II, 25), «қалың жыныс, ну орман» мәнiн бередi. Ескерткiштер тiлiнде jïš «тау, орман, тоғай» (Айд. I, 163) лексемасы да қолданылады: Ötuken jïšqa jig idi joq ermis «Өтүкен жынысында игi (жақсы) ие жоқ едi» КТк. 4 (Сартқ. 259). *jï тұлғасы ï, ïγ моносиллабтарымен генетикалық жағынан туыс екенi анық аңғарылады. Гомогендi моносиллабтардың түркi тiлдерi дамуының көне түркiлiк кезеңiнде қатар қолданылуы олардың тарихи қалыптасуы әлдеқайда ертеден, түркiлiк тектiл, баба тiл кезеңдерiнен бастау алатынын аңғартады. Көне түркi тiлiндегi ï түбiрiнiң «ағаш» мағынасымен қатар «жалпы өсiмдiк» мәнiн беруi  қазiргi қазақ тiлiндегi arša, ïpγaj, arpa т.б. өсiмдiк атауларының этимологиялық негiзiн анықтауда есте ұстайтын мәселе.

Тiл де адами құндылықтардың негiзгiсi ретiнде саналы адамзат өмiрiндегi маңыздылығы артқан сайын күрделене бередi, жетiлген дыбыстық тiлде оның бастапқы жай-күйiнiң сiлемдерi мен болмашы iздерi ғана сақталады. Түркi тiлдерiндегi V модельдi моносиллабтарды да сондай реликт белгiлер, өте ежелгi лексикалық қордың сұлбасы ретiнде қабылдағанымыз жөн. Қазақ тiлiндегi ös, ön, ör (өрле, өрбi, өршi, өркенде) тәрiздi моносиллабтардың ортақ мазмұны мен тұрпатындағы ұқсастықтарды кездейсоқ құбылыс деуге келмейдi, ортақ мазмұнды арқалап тұрған ö дауыстысы екенi аңғарылады. «Даму, жетiлу, көбею, пайда болу» идеясы *ur (ұрпақ, ру, ұрық, ұрғашы) моносиллабында да сақталғаны белгiлi. ör, *ur тұлғаларын гомогендi моносиллабтар ретiнде қарастырылады [28, 111]. *Ur тұлғасының жалпы мазмұны *ür (үрiм-бұтақ, үрпi), ul ← oγul, um (Ұмай), *ul (ұлы, ұлғаю, ұласу), *ül (үлкен) т.б. моносиллабтарында сақталуы да u, ü дауыстыларының идеялық қабiлетiн танытады. Демек қазiргi түркi тiлдерiнде «пайда болу, даму, жетiлу, жалғасу, көбею» идеясын сақтаған u, ü, o, ö дыбыстарынан басталатын гомогендi сөздердiң гипотезалық iлкi түбiрi ретiнде V модельдi *u, *ü, *o, *ö моносиллабтарын ажыратуға мүмкiндiк бар. Мұндай мысалдар VІІ—ІХ ғасыр жазба ескерткіштері тіліндегі V модельді  моносиллабттардың тарихилығына күмәнмен қарауға болмайтынын, керісінше оларды жалпы түркілік моносилаб концепциясының өзегі ретінде тану қажеттігін көрсетеді.

 Ескерткiштер тiлiнде VС модельдi моносиллабтардың бiразы дербес лексема түрiнде қолданылса, бiразын дисиллабтар мен полисиллабтар құрамынан ажыратуға болады.

*aγ→aγït «отгонять, разгонять» (ДТС, 20): Oza kelmis süsin Kültegin aγïtïp, Toņra bir oγuš alpaγu on erig toņatigin joγïnta egirip ölürtimiz «Оза келген әскердi Күлтегiн қуып, Тоңра руынан шыққан он ердi Тоңатегiндi жерлегенде өлтiрдiк» КТү. 47 (Айд.І, 181). *aγ моносиллабы қазақ тiлiнде «босату, жiберу» мәнiн беретiн aγït етiстiгiнiң құрамында сақталған: құлынды, бұзауды ағыт; түймеңдi ағыт; суды ағыт т.б.; қырғ., ққалп. aγït. Көне түркiлiк aγït сөзiнiң «айыр, ағыт, босат, жiбер» мағыналарын Ғ.Айдаров көрсетедi (Айд. I, 206). *ad→adaγ/adaq «нога» (Лев. 43): Türk budun adaq qamaštdi «Түркi халқының аяғы әлсiредi» КТү. 47 (Айд. I, 181) ~ ескi қыпшақ тiлiнде – adaq/ajaq (Құрыш. 79); тат., башқ., құм., ноғ., ққал., қаз. ajaq. *ad→adïnčïγ «другой, иной» (ДТС, 10) «ерекше»: Aņar adïrčïγ barq jaraturdïm «Оларға ерекше жай салдырдым» КТк. 12 (Айд. 170) ~ е. қып. *aj/ej → ajruq/ejriki (Құрыш. 81); ққалп. ajrïq, қаз. ajrïqša/erekše. *ad→adiril «отделиться» (ДТД, 32): Qara Čur esiz ... özüge ujalarïna adïrïlmiš «Қайран Қара Чур өз ұяларынан, туыстарынан айырылды» Тал. 2 (Аманж. I, 44) ~ е. қып. aj→ajrïl (Құрыш. 81); башқ., ноғ., қар., ққалп., қаз. ajïrïl; тат. ajerïl: Көне түркiлiк *ad моносиллабы қазақ тiлiндегi adïra qal тiркесiнiң, adïr (адыр-адыр жер) лексемасының құрамында сақталған. *ad→adγïr «жеребец» (ДТД, 40): Kultegin Bajïrqunïņ aq adγïrïγ bïnïp oplaju tеgdi «Күлтегiн Байырғының ақ айғырын мiнiп шабуылға шықты» КТү. 35 (Айд. I, 179) ~ е. қып. *aj→ajγïr, *az→azγïr (Құрыш. 80); баш., ноғ., тат., құм., ққалп., қаз. ajγïr. Түркi-монғол тiлдерiне ортақ adγïr лексемасы жалпы алтай тiлдерi бойынша *ad ≈ *az ≈ *až ≈ *at ≈ *as ≈ *ax ≈ *aj ≈ *oj ≈ *öj түбiрлес моносиллабтар кешенiн құрайды. *az→azman «кличка лошади» (ДТС, 73) Kültegin azman aqïγ binip oр laju tegdi «Күлтегiн Азбан ағып мiнiп шабуылға шықты» КТү. 45 (Айд. I, 181) ~ қаз. az(ban); ққалп. az(man) «жеребец». *aγ «бөлiну», *ad «айақ», *ad «бөтен», *ad «бөлiну», *ad «айғыр», *az «азбан» моносиллабтары «қозғалу, қимыл, бөлiну» идеясын сақтаған жалпы түркiлiк aq ≈ аγ ≈ at ≈ ad ≈ az ≈ až ≈ aj ≈ aw т.б. гомогендi моносиллабтар кешенiне кiретiн туынды тұлғалар, гипотезалық iлкi түбiрi a/ï тұлғалы V моделi. ač «голод, голодный, голодать» (ДТД, 32): bir todsar ačsïq emezsen «бiр тойсаң аштықты ойламайсың сен» КТк. 8 (Айд. I, 169) ~ е. қып. ač; қар., құм., тат. аč; башқ. аs, ққалп., ноғ., қаз. aš. Жалпы түркiлiк aš/as «еда, пища» (ДТС, 61) сөзi көне түркi жазбаларында кеңiнен қолданылады, мысалы: Ičir ašsïz, tašra tonsïz «iшi ассыз, сырты тонсыз» КТү. 26 (Айд. I, 176) ~ (Құрыш. 89); башқ., тат., қар., құм. аš, қаз., ноғ., ққалп. аs. «Тамақ, ауқат» мәнiндегi as/aš моносиллабы мен «аштық, қарны ашу» мәнiндегi aš/ač синкретизмi де түркi түбiрлерiне тән антиномиялық қатынастағы гомогендi бiрлiктер. öņ «впереди»: öņr kün toγsïqda Bökli čöllig il, tabγač, tüpit, apar, nurum, qïrïq az, uč qurïqan, otuz tatar, qïtan, tatabï bunča budun kelipan ... «әуелi (алдымен) шығыстан Бөклi шөлiнiң есi, табғаш, тибет, авар, үрiм, қырық аз, үш құрықан, оғыз татар, қытан, татабылар сонша халық келiп ...» КТү. 4 (Айд. I, 172). Көне түркi тiлi сөздiгiнде öņ моносиллабының 1. «алдыңғы жақ (шығыс)»; 2. «алды, алдыңғы»; 3. «алдымен, бұрып, ерте» мағыналары көрсетiледi (ДТС, 385, 386). Орхон ескерткiштерi тiлiнде қолданылған öņ сөзiнiң «алды, алдыңғы жақ» мәнi қазiргi қыпшақ тiлдерiнде кеңiнен қолданылатын oņ «оң жақ» (матаның, киiмнiң оң жағы), öņ «түр-түс», «жүз, бет», «оңу (өңi түсу)» сөздерiнде сақталған: қаз., ққалп., ноғ., қырғ. öņ/oņ; тат., башқ. öņ, joņ, oņ, uņ. Қазақ тiлiндегi өңмеңдеу, өңiр (киiмнiң алдыңғы жағы), өңгеру, өңдеу лексемалары құрамындағы oņ моносиллабы да аталған тұлғамен түбiрлес. Қазiргi түркi тiлдерi бойынша öņ моносиллабының «бояу», «ала», «жылтырақ» (полировка, глянец), «әдемiлiк» мағыналары да тiркелген (ЭСТЯ I, 534, 535). Орта ғасыр қыпшақ ескерткiштерiнде де öņ сөзiнiң «алдыңғы» мәнi қолданылған: öņ ajaqlarï «передние ноги (лошади)» (Құрыш. 179). *üz→üze «наверх, вверху» КТү. 1, 10, 16; Тон., 16; БҚ. 3; Е. 32 (ДТД, 78): Üze kök teņri, asra jaγïz jir qïlïntuqta ekin ara kisi qïlïnmïs «Жоғарыда көк тәңiрi, төменде қара жер жаралғанда екеуiнiң арасында адам баласы жаралған» КТү. 1 (Айд. I, 171): қаз., ноғ., ққалп. üsti; қырғ. üstü, тат. üzre, öst; башқ. ös, östö. Э.Севортян üst лексемасын üs түбiр-негiзiнен жасалған туынды сөз ретiнде қарастыра отырып, «Более ранней формой үс является, по-видимому, үз, для которого ср. тур. диал. üz dermek «снимать сверху» (о посеве)...» деген ой айтады (ЭСТЯ I, 639). Орта ғасыр ескерткiштерi тiлiнде üzere, üct тұлғалары қатар қолданылады. Көне түркiлiк üze сөзiнiң «жоғарылау» мәнi қазiргi түркi тiлдерiндегi ер-тұрман жабдығы üzengi сөзiнде сақталған: қаз. üzengi; тат., башқ. özäņgi; ққалп. üzeņgj. Киiз үй жабдығы üzik «киiз үйдiң жоғарғы бөлiгiне, уыққа жабылатын киiз жамылғы» лексемасы құрамынан да üz моносиллабын ажыратуға болады. ҮII-IХ ғасыр түркi жазба ескерткiштерi тiлi деректерi жалпы түркi түбiрлерiнiң құрылымдық жүйесiнде дауысты, дауыссыздан тұратын VС тұлғалы моносиллабтардың кеңiнен қолданылатынын, олардың басым көпшiлiгi қазiргi қыпшақ тiлдерiнде өзгерiссiз сақталғанын көрсетiп отыр. Мағыналары мен тұлғалары ұқсас VС модельдерiнiң негiзiнде олардың тек дауыстыдан немесе жартылай созылыңқы дауыстыдан тұратын V моделiнен дамығанын аңғаруға болады.

Сандық көрсеткiшi аз болғанымен түркi тiлдерiндегi СV модельді моносиллабтардың бәрi дерлiк синкретизмдер қатарынан табылуы аталған құрылымның етiстiк, есiм сөз таптары қалыптасуының тарихи кезеңдерiнен мағлұмат беретiн көне белгiлер қатарына жататынын көрсетедi. Ескерткiштер тiлiндегi дербес қолданылатын СV тұлғалары негiзiнен етiстiк мәнiн сақтаған, жалпытүркiлiк континуумда олардың есiм мәнiн ажырату қиындық тудырмайды.

kü «молва, слух» КТү. 12, 25, 26; БҚ. 36; Тон. 32 (ДТД, 55): Tašra jorïjur tijin kü esidep ... «Шетте жүр деген хабар есiтiп ...» КТү. 12 (Айд. I, 173). ku моносиллабы М.Қашқари шығармасында да кездеседi (МҚ. III, 212). Көне түркi тiлi сөздiгiнде kü «оберегать, охранять» мағынасы тiркелген (ДТС, 322). Көне түркiлiк kü «хабар, дыбыс» лексемасы қазiргi қыпшақ тiлдерiнде дербес мағыналы сөз ретiнде кездеспейдi. Қазақ тiлiндегi kübir, küņkil сөздерiнiң мазмұны көне түркiлiк kü моносиллабының мазмұнына сәйкес келуiне қарағанда ортақ түбiр елiктеуiштен жасалуы мүмкiн.

sü «войско» КТү. 12, 28, 32; МЧ. I, 6; КЧ, 10, 20; БҚ. 25, 26 (ДТД, 66): birgerü tabγač tapa uluγ su eki jegirmi süņüšdim «Бергерi Табғашқа қарсы үлкен әскермен он екi (рет) соғыстым. КТү. 28 (Айд. I, 177). Орхон  жазбаларында sü моносиллабы арқылы жасалған süle «соғысу, шайқасу», süņüš «соғыс» сөздерi де кездеседi. Ғ.Айдаров süņüš лексемасын қазақ тiлiндегi cüņgi сөзiмен байланыстыра отырып «сүңгiлес» деп аударады (Айд. I, 218).

СV  тұлғалы моносиллабтардан СVС моделiн тарату түркi түбiрiнiң даму табиғатына қайшы келмейді.  Жалпы түркi тiлдерiндегi өзара семантикалық байланысы анық байқалатын СVС тұлғалы моносиллабтардың алғашқы екi компонентi тұлғалас — тұрпаттас болып келуi де әрдайым кездейсоқ сәйкестік бола бермейді. Мұндай құбылыстарды VII-VIII ғасыр жазба ескерткiштерi тiлiндегi СVС тұлғалы моносиллабтардан да аңғаруға болады. Түркi тiлдерiндегi СV тұлғалы моносиллабтар құрамынан о бастан-ақ дауыссыз + дауысты дыбыстардың тiркесiнен тұратын тарихи түбiрлердi де СVС моделiнiң соңғы дауыссызының ықшамдалуы негiзiнде жасалған түбiр-негiздердi де кездестiремiз. Сондықтан СV моделі кейде үшiншi дәрежелi процесс болуы да мүмкiн: СV → СVС → СV. Тiл де адами құндылықтардың бiрi болғандықтан тiлдiк жүйедегi құбылыстар арасындағы қарама-қайшылықтың болуы табиғи заңдылық. Синхронды тұрғыдан алғанда жалпы тiлдiк жүйеге жүйелiлiк тән болғанымен, оның құрамы үнемi қозғалыста, бұл процесс прогрессивтi де регрессивтi де болуы ықтимал.

Қазiргi түркi тiлдерi моносиллабтар жүйесiнде саны жағынан басым СVС моделi көне түркi жазба ескерткiштерi тiлiнде де ең көп қолданылатын дербес лексемалар қатарына жатады, ендi бiр тобын туынды сөздер құрамынан кездестiремiз.

*jab→jabuz – jablaq «дурной, плохой» (ДТД, 42), БҚ. 32; Он. I, 7, КТү. 26: Ičire ašcïz, tašra tonsïz, jabïz, jablaq budunta üze olurtim «Iшi ассыз, сырты тонсыз, әлсiз, нашар халыққа отырдым» (Айд. I, 176) ~ қаз., ққалп. žawïz; қар. juυuz; тат. jaυïz; башқ. jawïz. Ескерткiштер тiлiнде қос сөз түрiнде де, жеке-дара да қолданылған jabuz, jablaq тұлғаларының түбiрлес екенiн байқауға болады. Көне түркi тiлi сөздiгiнде jaυuz сөзiнiң «жаман, әлсiз, бейшара», jaυlaq сөзiнiң  «жаман, нашар, қаскөй» мағыналары көрсетiледi (ДТС, 222). Бiлге қаған жазбасында jabïr «әлсiрету, талқандау» (Сартқ. 196). Ортақ негiзi – *jab моносиллабы. Зерттеушiлер jaυuz, jablaq лексемаларын жалпы түркiлiк zaman/jaman сөзiмен байланыстырады (ЭСТЯ IҮ, 48). Қаз., ққалп. žaman; қар., қтат., құм., ноғ., тат., башқ. jaman. *jab≈jam моносиллабтарын генетикалық байланыста қарастыруға фонологиялық заңдылықтар да, семантикалық заңдылықтар да қайшы келмейдi. Қазақ тiлiндегi жабы «қазақ жылқысының қарабайыр тұқымы»: Жалы бар деп, жабыдан айғыр салма (мақал); Жабы болды «жүнi жығылды, жүнжiп кеттi» (ҚТТС. III, 482) сөзiнiң мазмұнынан да *jab моносиллабының семалық белгiлерi байқалады. *jab, jam моносиллабтарының жалпы мазмұны jaγ «жау» моносиллабының мазмұнына сәйкес келедi. Сондықтан jab/jaυ, jam моносиллабтарын да *ja тұлғасынан таратуға негiз бар.

*bal→balbal «ритуальный камень» (ДТС, 80) Е. 32; КТү. 16: Bašlaju qïrq az qaγanïγ balbal tiktim «Қырқ аз қағанынан бастатып балбал қойдым» КТү. 25 (Айд. I, 176) ~ қаз., ққалп., қырғ. balbal. Монғол тiлiнде bal balbalax тiркесiнiң «қаз тұру», «қаз-қаз басу» мағыналары тiркелген (МҚС, 63). Түркiлер дәстүрiндегi балбал тасты тiгiнен тұрғызып қою balbal сөзiнiң семантикалық уәжiне негiз болуы мүмкiн. Салыстырыңыз bala «бала».

*qob→qobrat «собирать» МЧ. I, 5; КТк. 10: qaγan olurïp, joq,, čuγaj budunïγ qop qobratdïm «Қаған болып, жоқ, жарлы халықты көп көтердiм (жинадым)» (Айд. I, 170). Қазiргi қыпшақ тiлдерi сөздiктерiнде qob моносиллабының «жинау» мәнi тiркелмеген. Салыстырыңыз: qora, qotan «мал түнейтiн орын»; qobïra «шашылу», qobïraγan «көп, қаптаған (адам)». *qo тұлғасының мазмұнынды оппозициялық қатынастағы «жинау» ↔ «шашу» мәндерi де  де сақталған тәрiздi.

teņ «мера, количество, равенство» Е. 26 (ДТД, 72) ~ қаз., қырғ., құм. teņ; тат., башқ. tijņ. Жалпы алтай тiлдерiне ортақ teņ моносиллабының  қазiргi түркi тiлдерi бойынша бiрнеше мағынасы тiркелген: «салмағы, көлемi бiрдей», «құрдас (жасы бiрдей)», «тектес (негiзi бiр)», «жұп», «келiн», «ұқсас», «салыстыру», «салмақ, көлем», «жас», «ыңғайлы уақыт», «тәртiп», «реттiлiк», «жүктiң жартысы» т.б. (ЭСТЯ III, 192-193). teņ лексемасының көрсетiлген мағыналарының бәрiне ортақ мазмұн «көлемi, салмағы, жасы, тегi т.б. қасиеттерi бiрдей». Қазақ тiлiндегi teņ «түйеге арту үшiн салмағын, көлемiн бiрдей етiп орап, байлаған жүк» зат есiмi көшпелi өмiр салтына байланысты өте ерте кезеңде қалыптасқан көне сөз: Тең теңiмен, тезек қабымен (мәтел). Сондықтан teņ сөзiнiң зат есiм мәнiнде жұмсалуын семантикалық субстантивтену құбылысы ретiнде қарастыруға келмейдi. Жалпы түркiлiк моносиллабтарға тән полисемантикалық қабiлеттi teņ лексемасының табиғатынан да байқауға болады. teņ моносиллабының  түпкi мазмұнында заттық, сындық, iс-әрекеттiк семалардың бәрi болуы мүмкiн. Хакас тiлiнде töj тұлғасының қолданылуы «байлау» мағынасын беретiн  tüj, taņ (жараны таңу) моносиллабтарымен қатысын тереңiрек қарастыруды қажет етедi..

šeg «падаль» (ДТД, 82), Тон. 8: Biz šeg ertimiz «Бiз өлiмшi едiк» (Айд. II, 105). «Өлексе, өлiмтiк» мәнiн беретiн көне түркiлiк šeg моносиллабының сұлбасы қазақ тiлiндегi жас нәрестелерге, өте кәрi адамдарға қатысты қолданылатын šetinew «қайтыс болу» етiстiгiнен байқалады. šeg≈*šet(ine) моносиллабтарының мазмұндық сәйкестiктерi арқылы ортақ негiзi *še тұлғасы екенiн аңғарамыз. Салыстырыңыз: set →setine.

ҮII-IХ ғасыр түркiлерi тiлiнде дербес лексемалық сападағы  немесе дисиллабтар мен полисиллабтар құрамынан айқын ажыратылатын СVС тұлғалы моносиллабтардың ауқымдылығы жалпытүркiлiк моносиллабтар жүйесiндегi архимодельдi анықтаудың критериi бола алмайды. Өз дәуiрiнде бейнелi де көркем тiл болған көне түркiлер тiлiнiң базистiк лексикасы қазiргi тiлдердегi бiр буынды түбiрлер мен түбiр-негiздерден айрықша ерекшеленбейдi. Көк түркiлер дәуiрiне дейiн де бiрнеше тарихи кезеңдердi басынан өткiзген жалпы түркiлiк лингво-эволюция барысында моносиллабтар жүйесi де кезең-кезеңiмен даму жолынан өткенi белгiлi. Ескерткiштер тiлi мен қазiргi қыпшақ тiлдерiндегi СVС құрамды моносиллабтарды морфемдiк-компоненттiк және танымдық-логикалық-семантикалық талдау барысында Орхон, Енисей және Талас ескерткiштерi тiлiндегi СVС тұлғалы модельдердiң бәрi бiрдей архитұлға бола алмайтынына, олардың тең жартысы тiлдiң  тарихи дамуына байланысты СV моделi негiзiнде дамып-жетiлгенiне көз жеткiзу қиын емес. Жасырын синкретизм құбылысын көрсететiн гомогендi корреляттар құрамында СVС модельдi тұлғалардың жиі кездесуі де кездейсоқ құбылыс емес. CVC модельдi гомогендi параллельдердiң ауслаут корреляттар арқылы семантикалық жiктелiске ұшырауы моносиллаб құрамындағы CV компонентiнiң интеграциялаушы мазмұнды, ал соңғы консонант дифференциациялаушы мазмұнды иеленуiне байланысты қалыптасуы мүмкiн.

Түркi тiлдерiнде VСС модельді дербес түбiр-негiздердiң сандық көрсеткiшi тым аз екенi белгiлi. Қазiргi қазақ тiлi бойынша VСС модельдi 19 дербес лексема тiркелсе [25,63-64], А.М.Щербак реконструкциялаған жалпы түркiлiк бiр буынды сөздер тiзiмiнен 6 сөздi ғана кездестiреміз [24,193-198].

*alk «ослабевать, уменшаться» (ДТД, 59); alq→alqïn КТк. 9; Тон. 3: türk budun ölti, alqïndï, joq boltï «Түркi халқы қырылды, алқынды, жоқ болды» (Айд. II, 104) ~ қаз., ққалп. alqïn; қырғ. alkïn. Қазақ тiлiндегi alqïn етiстiгiнiң «ентiгу», «әлсiреу, шаршау» мағыналары арқылы *alq моносиллабының негiзiнде елiктеуiштiк мазмұн жатқанын аңғаруға болады. Alqïm «тамақ, мойын», alqa «мойынға тағылатын әшекей» сөздерiнің негізі де *alq моносиллабы.

elt «тянуть, вести, уводить» (Лев. 40) КТү. 23: jarаqlïγ qantan kelip jana eltdi «Жарақты қайдан келiп айдап кеттi» (Айд. I, 176) ~ ескi қыпшақ тiлiнде еlt (Құрыш. 111); ққалп., қар., құм. еlt; тат., башқ. ijlt. Э.В.Севортян elt лексемасын el «әкелу», «апару (алып бару)», «жеткiзу» түбiр етiстiгi мен бұйрық райдың қосымшасы -t арқылы жасалған екiншi дәрежелi етiстiк ретiнде таниды (ЭСТЯ I, 269). elt лексемасын el→elig «қол» сөзiнiң құрамындағы *el моносиллабының семантикалық, тұлғалық парадигмасының аясында қарастыруға мүмкiндiк бар. Бiрақ «қолмен ұстап әкелу, апару» мәнiн беретiн еl/аl түбiрiмен «iлестiрiп әкету, апару» мәнiн беретiн елт лексемасын байланыстыру логикалық қисынға қайшы, екi тұлғаға ортақ семантикалық уәж жеткiлiксiз. Ә.Құрышжанов күнелту сөзiнiң құрамындағы -еlt тұлғасын ХIII ғасырдан жеткен қыпшақ ескерткiштерi тiлiндегi еlt етiстiгiнiң қазiргi қазақ тiлiндегi көрiнiсi ретiнде көрсетедi (Құрыш. 111). Қазақ тiлiндегi el/elt → eltiw, eligiw, eliktew сөздерiнiң жалпы мазмұнында «iлесу, iлестiрiп әкету» мағыналарын аңғарамыз. Салыстырыңыз: er→ ert iлестiру». Көне түркi әлiпбиiнде рт, нч, нт, лт тiркестерiнiң бiр таңбамен ғана белгiленуi VСС тұлғалы моносиллабтардың көне түркi тiлiне етене жақын екенiн бiлдiредi. Ал жалпы түркi түбiрлерiнiң тарихи эволюциясы тұрғысынан қарағанда VСС моделi түркiлiк тектiл кезеңдерiнде қалыптаса бастаған екiншi дәрежелi моносиллабтар болуы мүмкiн.

Жалпы түркi тiлдерi бойынша СVСС модельді моносиллабтар да бiршама аз кездесетiн тiлдiк модельдер қатарына жатады. Жалпы түркi тiлдерiне ортақ көне тұлғалар қатарында 11 СVСС модельдi моносиллаб тiркелсе [24,193-198], қазақ тiлi бойынша, кiрме сөздердi қоса есептегенде, 190-195 сөзден аспайды, олардың басым бөлiгi елiктеуiш негiздер [18,64].

bars «барс» (ДТД, 34) Е. 11: jäti böri ölürdim barsïγ kökmäkid ölürmädim «Я убил семь волков. Я не убивал барсов ланей» (Аманж. 121) ~ қаз., ққалп. barïs; қар., құм., қырғ., тат. bars. Жалпы түркiлiк  bars сөзiн кiрме элемент ретiнде қарастырушы пiкiрлер де бар. Э.В.Севортян bars сөзiн түркi тiлдерiнiң ең көне лексикалық қабатына жатқызады (ЭСТЯ II, 69). Түркi тiлдерiнде зоонимдер мен орнитонимдердiң бiраз бөлiгi елiктеуiштерден жасалғаны белгiлi: arïstan, qabïlan, kökek, tïrna, qarγa т.б. Қатты дыбысқа байланысты қолданылатын bars (барс-барс) елiктеуiшi мен barïs зоонимiнiң мазмұнындағы сәйкестiк те кездейсоқ құбылыс болмауы мүмкiн. Елiктеуiштер мен бейнелеуiштер арқылы жасалып, атау сөздерге айналған лексемалар жайлы К.Ш.Хусайын «Название, имеющее звукосимволическое или звукоподражательное происхождение, со временем теряет свою природную связь и приобретает конвенциональности, знаковости» [25,166] деген ойлары арқылы сөз дамуындағы тұлға мен мазмұнның табиғи байланысының iздерi сақталатынын көрсетедi. СVС тұлғалы елiктеуiштерге дауыссыз дыбыстардан тұратын грамматикалық индикаторлардың  немесе модификаторлардың жалғануы сөз мағынасын нақтылай түсетiндiктен [18,175] қатты шыққан дыбыстың жалпылама мазмұнын бiлдiретiн bar (бар-бар, негiзiнен адам дауысына қатысты) елiктеуiшiне -*s модификаторы жалғануы арқылы кенеттен шыққан қатты дыбысты (негiзiнен иттiң, жыртқыш аңдардың дауысына қатысты) бiлдiретiн сөзге айналғанын аңғаруға болады.

jurt «земля, страна, родина» (ДТД, 45) КТү. 49; Тон. 19: Usun bunta atlï jurtda üguzke qalur erti «Үйсiн мұнда атты жұртта жатып қалып едi» (Айд. II, 107) ~ қаз. žurt; қырғ., ққалп. žuwrt; ноғ. jurt; башқ. jort; тат. jort/jïrt. Түркi тiлдерi бойынша jurt лексемасының «Отан, туған жер», «елдi мекен», «халық», «мал жаятын орын», «киiз үй», «көшкен ауылдың, үйдiң орны» мағыналары белгiлi. Э.В.Севортян jurt сөзiн jur «жүру» және етiстiктен есiм сөз тудыратын -t аффиксi арқылы жасалуы мүмкiн деген пiкiр айтады (ЭСТЯ IҮ, 255). Ескерткiштер тiлiнде jorï «идти, ходить, передвигаться» етiстiгi де қолданылады: КТк. 4: Bunča jirke jorïtdïm «Сонша жерге жүргiздiм» (Айд. I, 169) ~ қаз., ққалп. žort; тат., башқ. jurt; ноғ. jort. Қыпшақ тiлдерiндегi тарихи негiз jurt/žurt моносиллабының мағынасын «көшпелi халық», «көшпелi халықтың мекенi (ауылы)» ұғымдары арқылы анықтауға болады. Жорға, жортуыл, жорғала сөздерiнiң құрамынан да *zor моделi  ажыратылады. Jurt лексемасы тұлғалық жағынан да, мазмұндық жағынан да бiрнеше даму сатысынан өткен алтай тiлдер тобына ортақ көне лексема, салыстырыңыз: жүр, жүгiр, жүйрiк, жылжы, жылдам, т.б.

Көне түркi тiлiндегi СVСС модельдi моносиллабтардың  құрылымдық, мазмұндық табиғаты олардың тарихи негiздерден тұратынын жоққа шығармайды. Жалпы агглютинативтi түркi тiлдерi ғана емес барлық адамзат тiлiнiң қалыптасу, даму эволюциясы өте қарапайым (шағын) тұлғалар мен полисемантикалық жалпылама мазмұнға негiзделетiнi жайлы гипотезалық тұжырымдар мен пiкiрлер көптен берi айтылып жүрген мәселе. Тiлдiк деректер арқылы дәйектелген, ғылыми-теориялық тұжырымдар да бар. Осы тұрғыдан алғанда СVСС моделiн кейiнгi құбылыс ретiнде  қарастыруға мүмкiндiк бар. Мыңдаған жылдарды қамтитын түркi тiлдерi дамуындағы көне түркiлiк кезеңнiң сипатын көрсететiн ҮII-IХ ғғ. ескерткiштерi тiлi мен қазiргi қыпшақ тiлдерiндегi түбiрлес моносиллабтардың тұлғалық парадигмасы мен семантикалық деривациясы негiзiнде бiр буынды түбiрлер мен түбiр-негiздердiң даму бағытын дербес фонемалардың сұлбасы анықталғаннан кейiнгi кезеңдерден бастап былай шамалауға болады:

Бұл жерде есте ұстайтын мәселе, бiрiншiден, белгiлi бiр сөзжасамдық қабiлетi бар фоно-модификаторларды жетiлген агглютинативтiк кезеңдегi түбiрлерден айқын ажыратылатын сөзжасамдық аффикстермен бiрдей деңгейде қойып, қызметi айқын грамматикалық көрсеткiш ретiнде қарастыруға келмейдi, екiншiден лингвоэволюцияның iшкi заңдылықтары мен сыртқы ықпалдарға орай керi процестердiң орын алуы СVС, СVСС, VСС модельдi құрылымдардың қайтадан ықшамдалуына алып келедi. Түркi түбiрлерiнiң V, VС, СV, СVС, VСС, СVСС модельдерi түркiлiк тектiл (протоязык) дәуiрiнде-ақ қолданыста болған құбылыстар. Тектiлдiк дәуiрге дейiн де тiлдiң өмiр сүргенiн, бiзге белгiлi тiлдiк құрылымның флективтi, полисинтетикалық, агглютинативтi кезеңдерiне дейiн де белгiлi бiр идея-мазмұн жүктеген тiлдiк бiрлiктердiң тұлғалық қалыптасуы дыбыс D дыбыс тiркесi D дыбыс тiркестерi D дыбыс тiркесi D дыбыс процесiнен өткенiн жоққа шығаруға болмайды.

III тарау «Моносиллабтар құрамындағы дауысты фоно-корреляттар» деп аталады.  Тарау ескерткіштер тілі мен қазіргі қыпшақ тілдері моносилаб жүйесіндегі дауысты дыбыстар сәйкестілігінің толық құрамын ажыратып, ортақ белгілерді көрсетуге бағытталған.

  Түркiлiк тiлтаным ғылымы тарихында дыбыс өзгерiстерiнiң тiл табиғатын танытудағы маңызын, туыс тiлдердi өзара ажыратудың басты белгiлерi ретiндегi қызметiн саралау ХI ғасыр лингвисi М.Қашқаридың еңбегiнен бастау алады. Ғалым «Диуани лұғат–ит түрк» шығармасында 30-дан аса түркi тiлдерi мен диалектiлерiнiң гомогендi лексикалық бiрлiктерiн салыстыра отырып, бiрнеше дыбыс сәйкестiктерi мен фонетикалық заңдылықтарды анықтап беруi (МҚ I, 64-69) классикалық араб лингвистикасымен сабақтаса дамыған түркi тiл бiлiмiнде салыстырмалы-тарихи фонетиканың негiзi бұдан мың жыл бұрын-ақ қалана бастағанын көрсетедi. Түркi халықтары өмiрiндегi күрделi саяси-әлеуметтiк  жағдай, жартылай көшпелi өмiр салты ғылымның үздiксiз дамуына қолайлы жағдай туғыза алмауына орай лингвистика ғылымы да белгiлi бiр дәрежеде кешеуiлдеп қалды. ХI-ХҮ ғасыр аралығында түркi тiлдерi жайлы жазылған құнды лингвистикалық еңбектердiң бiразы бүгiнгi  ұрпаққа жетпеуi де мүмкiн. М.Қашқари заманынан кейiн араға 7-8 ғасыр салып барып, батыс Еуропада салыстырмалы-тарихи фонетиканың негiзi қалана бастады. ХIХ ғасырдың 15-20 жылдарынан басталған батыс ғалымдары Расмуск Раск, Якоб Гримм, орыс лингвисi А.Х.Востоковтардың дыбыс жүйесiндегi өзгерiстердi туыс тiлдер деректерi негiзiнде салыстыра қарастырып, дыбыстардың артикуляциялық ерекшелiктерi мен дыбыс өзгерiстерiнiң  өзара сабақтастығын, байланысын анықтауға ұмтылған ғылыми iзденiстерi тiл бiлiмiнде тарихи-салыстырмалы фонетиканың қалыптасуына ықпал еттi. Дыбыстың функционалдық қырларын, олардың  тiлдiк  жүйедегi маңыздылығын талдау тарихи фонологияны дүниеге әкелдi, әлемдiк тiл бiлiмiнде бiрнеше  фонологиялық мектептер қалыптасты. Қазiргi таңда тiл дамуындағы фонемалардың дербестiк қасиетi,  функционалдық қырлары жан-жақты талдануда, фонеманың  сөз мағынасын айқындау мүмкiндiгi де мол тiлдiк деректермен, теориялық тұжырымдармен дәйектелдi. Әлем тiлдерi бойынша фонологиялық жүйе супрафонологиялық қабат деңгейiнде қарастырылып, дыбыстардың просодиялық қырлары, тональдық, акценттiк ерекшелiктерi, атомарлық – морлық, интеграттық – буындық, фраземалық – конгламераттық негiзде сипатталуда Қазақ тiлi фонологиялық жүйесiндегi үндестiк заңы жайлы еуропалық дәстүр бойынша қалыптасқан анықтамадан әлдеқайда терең де ауқымды, жаңаша көзқарас қалыптасып, дыбыс жүйесiндегi мағына ажыратуға қабiлеттi сегменттерге байланысты сегментология термині  енгізілді. (Ә. Жүнісбек).

Тіл дамуын, әрбір тілдің өзіндік ерекшеліктерімен қалыптасуын қамтамасыз ететін басты механизмдердің бірі – дыбыс өзгерістері өте баяу әрі үзіліссіз жүріп отыратын, әр тілде түрліше жүзеге асатын процесс. Тiлдегi дыбыстық өзгерiстердiң негiзгi факторларының бiрi барлық тiлдерге тән универсалды құбылыс - фонологизация процесi. «Фонемалардың дифференциялануы негiзiнде, олардың аллофондары, тiлдiң дамуына сәйкес мағына айқындау қасиетiне ие болады» [26, 367]. Фонема мен буынның, морф пен морфеманың арақатынасындағы дыбыстардың мағынаға ықпалы морфонологиялық зерттеулерге негiз болуы, тiлдiк жүйенiң ең кiшi бiрлiгi – дыбыс табиғатының күрделiлiгiн, морфемалық, лексикалық деңгейлермен сабақтастыра қарастыруды қажет ететiн әртарапты құбылыс екенiн нақтылай түстi.

Ескерткіштер тіліндегі сегіз дауысты дыбыс қазіргі түркі тілдерінің де, оның ішінде қыпшақ тілдерінің де дауыстылар жүйесінің негізін қалайтыны белгілі. Көне түркілер әліпбиінде сегіз дауыстының төрт қана полифонды таңбамен бейнеленуі алфавит түзу барысында дауыстылар жүйесінің артикуляциялық ерекшеліктері мен сапалық қасиеті, генезистік сипаты (фонема мен аллофондар негізінде) толық ескерілгенін көрсетеді. Түркі тілінің сингармониялық табиғатын үйлесімділікпен дәл беретін әліпби түзу мүмкіндігі көне түркілердің дыбыс жүйесі даму жолын саналы түрде игергенін білдіреді. Жалпы адамзат тіліндегі дауысты және дауыссыз дыбыстардың, функционалдық-сапалық деңгейі бірдей, өзара ықпалдаса, байланыса отырып сөз тұлғасына, сөз мағынасына әсер етеді. Толық мәнді лексема жасауда дауыстылар мен дауыссыздарды бөліп қарап, біреуіне ғана басымдық беру тілдің онтогенездік табиғатына қайшы. Шынайы тіл табиғаты консонанттар мен вокализмдер жүйесін тең дәрежеде қарастырғанда ғана ашылары анық. Сондықтан түркі тілдеріндегі моносиллабтардың тұлғалық, мағыналық даму бағытын айқындауда дауыстылардың да, дауыссыздардың да сәйкестігінің маңызы ерекше.

Жалпы түркі тілдеріндегі вокализмдер жүйесі: «бірінші дәрежелі» созылыңқылар, дифтонгтар мен полифтонгтарға және біршама қысқа дауыстыларға негізделген жүйе – оғыздық тип; «екінші дәрежелі» созылыңқылар мен біршама қысқа дауыстыларға негізделген жүйе – алтайлық тип; біршама созылыңқылар мен өте қысқа айтылатын дауыстыларға негізделген жүйе – қыпшақтық тип; «екінші дәрежелі» созылыңқыларды, фарингалданған және қысқа дауыстыларға негізделген жүйе – тува-тофалар (қарағас) типi [СИГТЯ,16] деп төрт түрге сараланып қарастырылады. Бұл жіктеудегі қыпшақ жүйесінің белгілері полисиллабтар құрамындағы бірінші буындағы дауыстылардың сапалық қасиетіне негізделген болу керек. Қыпшақ тобына кіретін қазақ тілінде дербес қолданылатын моносиллабтар құрамында дауысты дыбыстар өте қысқа (сверхкраткий) болып айтылмайды, тек эмоционалдық-стильдік ыңғайда, императивтік мәнде жұмсалғанда ғана біршама қысқа айтылуы мүмкін. Батманов И.А. ескерткiштер тiлiнде дауысты дыбыстардың кейде таңбаланып, кейде таңбаланбауы көне түркi тiлiндегi созылыңқылар мен қысқа дауыстылардың  қолданысын көрсетуi мүмкiн деген пiкiр айтады. (ДТД, 7) Ғалымның гипотезалық пiкiрiне сүйенсек, Орхон ескерткiштерi тiлiнде VС, СV, СVС модельдi моносиллабтар құрамындағы дауыстылардың таңбаланбау жағдайының жиi кездесуi бiршама қысқа немесе жартылай созылыңқы дауыстыларды қолданатын тiлдiң белгiлерi (Т – Тон.33, ЫТ – КТк. 3 «посылать») болуы да мүмкiн. Бiрақ дауыстылардың таңбалану, таңбаланбау құбылысының лексиканы қамту мүмкiндiгi белгiлi бiр жүйеге бағынбайды. Егер ғалымның пiкiрi ғылыми тұрғыдан толық дәйектелiп жатса, ескерткiштер тiлiнiң жартылай қысқа және қысқа дауыстылар тән қыпшақтық бояуы қоюлана түседi.

Орхон, Енисей, Талас ескерткіштері тіліндегі бiр буынды түбірлер мен түбір-негіздер құрамындағы дауысты дыбыстар қазіргі қыпшақ тобындағы тілдермен салыстыра қарағанда бiрнеше фоно-корреляттар түзеді. Ескерткіштер тіліндегі а дыбысының қазіргі қыпшақ тілдеріндегі өзгерістері төрт түрлі сәйкестік ауқымында ғана көрінеді және өте сирек кездеседі. Бұл түркi тiлдерi вокализмдерi жүйесiндегi а фонемасының  тұрақтылық сипатынын айғағы. а ≈ ä.. at(ï) ≈ at(a) ≈ ät(ij), ескерткіштер тілінде: at(ï) «немере, туыс» (Айд.  І, 171) Bu bitig bitigme atïsï jollïγtegin «Бұл жазуды жаздырған туысы Иоллығ Тегін» КТк. 13 ~ тат. тілінде ät(ij), басқа қыпшақ тілдерінің көпшілігінде (қаз., ққалп., қырғ., ноғ., құм.) at(a) түрінде тұлғаланып «әке, баба» мағынасында және жалпы егде жастағы ер адамдарға қатысты қолданылады (ЭСТЯ I, 200); jan(a) ≈ zän(e), Орхон ескерткіштерінде jan(a) «және» (Айд. І, 211; Айд. ІІ, 101). jaγï bolïp, itinü jaratunu umaduq, janï ičikmis «Жау болып қолдарынан түк келмей және бағынды» КТү.10. Орхон, Енисей, Талас ескерткіштері тіліндегі бір буынды түбірлер мен түбір-негіздер құрамындағы а фонемасының ä фонемасына ауысуы қыпшақ-ноғай тобындағы тілдерден гөрі қыпшақ-бұлғар тобындағы тілдерде жиі кездесетінін байқауға болады: башқ. bäj(läm) «вязание», bäj läneš «связь», jäj «лето», jäš «молодой», jäš(en) «молния, гроза», säs «волос», т.б. (БРРБУС, 19, 30, 31) ~ қаз., ққалп., ноғ. baj(lam), baj(lanïs), žaz, žaj, šaš. Қазіргі қыпшақ тобындағы тілдердегі ä фонемасымен қолданылатын моносиллабтардың ескерткіштер тілінде а фонемасымен берілуі ä дыбысын кейінгі  құбылыс ретінде қарастыруға толық негіз бола алмайды. а ≈ е. *an ≈ *en, an(čula) ~ en(šile) «еншілеу, атау» Айд. І, 206. jaraq – lïγdï qaγanqa ančuladï «Жарақтыларды қағанға еншіледі» КТү. 32 қаз. enšile, en: ен–таңба, малға ен салу. Қыпшақ тобындағы тілдер арасында қарақалпақ тілі а, ä дауыстыларының орнына е дауыстысын қолдануға бейім тіл. Зерттеушілер оның себебін өзбек тілімен байланыстырады, қарақалпақ тілін өзбек тілінің элементін бойына едәуір сіңірген тілдердің бірі ретінде қарайды [27,44]. Бір буынды сөздердегі а ≈ е сәйкестігі қыпшақ тобындағы тілдер арасында әдеби тіл мен диалектілерді тұтастықта қарағанда жиі кездесетін құбылыс және әрбір тілге тән жүйелі заңдылық та байқала бермейді. Өзара  төркіндес а, е, ä дыбыстарының архетипін анықтау әлі де зерттей түсуді қажет етеді, төркіндес дауысты дыбыстарды бір тұлғада ғана  реконструкциялау түркілік глоттогенез табиғатын түсіндіре алмауы да мүмкін. а ≈ ï.  taš(ï) ≈ tïs «сырты» (Айд. І 218) Tašra jorïjur tijin kü esidep «Шетте жүр деген хабар есітіп» КТү. 12 ~ қаз тілінде tïs, tïs(ta), tïs(qary); ққалп., ноғ., қырғ. tïs; тат., башқ. tïš. Ескерткіштер тілі мен қазіргі қыпшақ тілдеріндегі а ≈ ï сәйкестігі екі-үш сөз құрамында ғана ұшырасқанымен қазіргі қыпшақ тілдерінің өз ішінде біршама жиі кездеседі. а ≈ о.  an(ï) ≈ on(ï) «оны» (Айд. І, 206): Any körip, anča biliņi «Оны көріп, солай білің» КТк.13 ~ қаз., ққалп., ноғ. onï. Тат., башқ. тiлдерiнде көне түркiлiк оl жiктеу есiмдiгiнiң табыс септiк формасы anï а ≈ u сәйкестiгiн түзiп қолданылады: unï. Қыпшақ тобындағы тiлдерде де anï  жiктеу есiмдiгi тұлғалық өзгерiске ұшырағанымен осы сөзбен түбiрлес сiлтеу есiмдiгi кеңiнен қолданылады. Аталған сәйкестіктер ішінде a ≈ o, а ≈ е сәйкестігі ескерткіштер тілінің өз ішінде де кездеседі. Мысалы: ol ≈ anï «ол, оны», jana ≈ jeme «және» (Айд. І, 211, 212). Сондықтан ескерткіштер тіліндегі а фонемасының қазіргі қыпшақ тілдерінде е тұлғасына ауысуы ерекше белгі ретінде қарауға келмейді, бұл сәйкестiктер Орхон, Енисей, Талас және қазiргi қыпшақ тiлдерiнiң арасында да, бiр тiл iшiнде де қолданылатын құбылыс.

Ескерткіштер тілі мен қазіргі қыпшақ тобындағы тілдерде е фонемасының өзгерістеріне қатысты үш дыбыс сәйкестігі кездеседі. е ≈ і. Орх. jer/jir, Е. jer ~ қаз., ққалп., қырғ. žer; тат. žijr; башқ. jer «земля». Jrγaru jir Bajïrqu jiriņe tegi süledim «Терістікте Байырқу жеріне дейін соғыстым» КТк. 4 (Айд. І, 163); Орх., Е., Тал. el/il ~ қаз., ққалп., құм. el, тат., башқ. el/il, қырғ. эl «страна»; Аталған сәйкестік Орхон  ескерткіштерінің өз ішінде де екі түрлі тұлғада қалыптасқан. Мысалы Тоникуқ жазбасында Tenri Umaj ïduq jer – sub «Тәңрі Умай, қасиетті Жер-су» Тон.  38 (Айд. ІІ, 111). Ескерткiштер тiлiнде алмасып қолданыла беретiн е ≈ і сәйкестігі қазіргі қыпшақ тілдерінiң арасында да кездеседi, кей жағдайда бір тіл ішінде екі вариант қатар қолданылады. Қазақ тіліндегі түбірлес en «ет. кіру» ≈ in «зат. майда аңдар мен жәндіктердің тұрағы» параллельдері қолданылса, ескерткіштер тілінде in тұлғасы «ет. төмен түсу» мағынасын бередi: jobalï intimiz «қиындықпен түстiк» Тон. 26 (Айд. II 109) ~ қыпшақ ескерткiштерiнде en → engil «сходить, спускаться» (Құрыш. 112) ~ қар., ққалп. en, тат. ijn/ijņ, құм. эn. е ≈ i  сәйкестiгi қыпшақ-бұлғар тобындағы тiлдерде кеңiнен орын алған, е тұлғасы башқұрт тiлiне тән болса, i тұлғасы татар тiлiне тән: *bej(ä) ≈ *bij(ä) «бие». е ≈ ä. Орх., Е. je(me) ≈ žä(ne): jaņïlïp ülesikiņin jeme bunta urtïm «Жаңылып көшкенiңдi және сонда айттым» КТк. 10 (Айд. I, 170) ~ қаз., ққалп. žäne, тат., башқ., jänä, қар. janï «и, опять». е ≈ э. Э тұлғасы негізінен қырғ., құм., ноғ. тілдеріне тән. Орх., Е., Тал. еkі «два» Ekisin özi altïzdï «Екеуiн өзi құртты»; Қырғ., құм., ноғ. т.б. түркi тiлдерiндегi э фонемасы көне түркiлiк е-нiң сәл жуан айтылатын варианты, аталған тiлдердiң орфографиялық жүйесiнде қалыптасқан норма бiр дыбыстың реңктiк белгiлерiн тереңдете түскен сияқты. А, ä, е (э )фонемалардың түбiрлес моносиллабтар құрамында сәйкестiк түзуi тек фонетикалық негiзде ғана емес, семантикалық сипатта да  көрiнiс беруi олардың бiр негiзден тарап, даму барысында фонологиялық дербестiкке ие болуымен қатар  аллафондық сапада көне түркі дәуіріне дейін-ақ  қолданыста болу мүмкіндігін  көрсетедi. Кiрме элементтер арқылы қалыптасқан ä фонемасы мен түркiлiк сөздерге тән ä дауыстысының артикуляциялық сапасы бірдей болғанымен түркi тiлдерi вокализмдер жүйесiндегi тарихы, фоно-морфо-семантикалық қабiлетi бiрдей емес.

Вокализмдер жүйесiндегi ï фонемасы көне түркі жазба ескерткіштеріндегі V, VС, СV, СVС, СVСС, VСС модельдi моносиллабтар құрамының барлық позициясында бірнеше сәйкестіктер түзіп қолданылады. ï ≈ а. Орх. ï(γač) «дерево». Ïγač tutunu aγturtum «Ағаш ұстап шықтық (көтерілдік) Тон. 25 ~ қаз., ққалп. aγaš, құм. agač (РКумС, 178), башқ. aγas (БРРБУС, 110), алт. аgaš (Верб. 5), қырғ. žïgač (РКС, 105), ноғ. аgaš (РНС, 150). Сирек болса да ï ≈ а сәйкестiгiнiң сөз мағынасына әсерi байқалады: *қыл ≈ *қал, қылжақ «сайқымазақ, орынсыз бұрма, тәлкек сөз», қалжың «әзiл» (ҚТТС, ҮI, 582). Қалжың, қылжақ лексемалары мәндес болғанымен әрқайсысына тән семантикалық реңк аңғарылады, қылжақ «дөрекi, орынсыз әзiл», қалжың «жеңiл, сыпайы әзiл». ï ≈ u. *jïm ≈ *žum, Орх., Е. jïm(čaq) «жұмсақ» (Айд. І, 213), Süčig sabïn, jumčaq aγïn erür, jraq budunïj anča jaγïtur ermis «Тәтті сөзін, жұмсақ қазынасын беріп, алыс халықты өзіне жақындатқан еді» КТк. 5 (Айд. І, 169) ~ қаз. žum(saq), ноғ. jum(sak) қырғ. žum(šak) Башқұрт тiлiнен басқа қыпшақ тiлдерiнде инлаут жағдайдағы көне түркiлiк ï дыбысы негiзiнен ерiндiк u дыбысына өзгеруi ï фонемасын кейiнгi құбылыс ретiнде тануға  негіз бола алмайды. ï ≈ о. Ескерткіштер тіліндегі jïm(čaq) «жұмсақ» сөзі башқұрт тілінде о дауыстысы арқылы қалыптасқан: jom(šaq) (БРРБУС, 126). Ал құмық тілінде көне түркілік тұлғасы сақталған: jïm(ïšaq) (РКумС, 419). ï ≈ о сәйкестiгiнiң қазақ тiлiндегi көрiнiсiн негiзiнен елiктеуiш, бейнелеуiш мәндi сөздерден көремiз:  тоқ ≈ тық, ор(ғы) ≈ ыр(ғы).  ï ≈ і. tïl ≈ til, Орх. tïl «тіл». Tïlïγ kelurti  «Тілдіні келтірді». Тон. 36 (Айд. ІІ, 111) ~ қаз., ққалп til. ï ≈ i сәйкестiгi қазақ тiлi говорларында өте жиi кездеседi: Сәйкестiктiң семантикалық белгiлерi ыз ≈ iз, тыр(нақ) ≈ тiр(нек) т.б. параллельдерiнен байқалады. ï ≈ ij. Орх. tïl (Тон. 36) ~ қырғ. tijl «язык» (РКС, 467); құм. tijl (РКумС, 1140). Көне түркiлiк ï дыбысының ij дауыстысына ауысуы татар, башқұрт тiлдерiнде де кездеседi. Аталған тiлдердегi ij  фонемасы i дыбысына өте жақын айтылады. Сондықтан ï ≈ ij сәйкестiгiн ï ≈ i фоно-коррелятының аясында қарастырған жөн. ï ≈ е. Ескерткіштер тіліндегі tïl «язык» сөзі башқұрт тілінде tel (БРРБУС, 180). Көне түркiлiк ï дыбысының қыпшақ тiлдерiнде е дыбысына ауысуы өте сирек. ï ≈ е сәйкестiгi қазiргi тiлдердiң iшiнде де аз ұшырасады, бұл ï дауыстысының е фонемасына тiкелей өзгеру мүмкiндiгiнiң шектеулi екенiн бiлдiредi, қаз. тiлiнде: сықылды ≈ секiлдi. Ескерткіштер тіліндегі ï дыбысынан басталатын моносиллабтарға ž протезалық дыбысының қосылып айтылуы да кездеседі. Мысалы; Күлтегін жазбасында ïr(aq) «алыс, жарық» КТк. 7, 5 ~ қазақ тілінде žïr(aqta) «алыста»; ït «ыт, жібер» КТк. 12 ~ қаз. žït(qïtuw) «ытқыту, білдірмей алып қою»; Тоникуқ жазбасында ï(γač) «ағаш» Тон. 25 ~ қырғ. žï(gač) «дерево», жыгач иштетүү өнөр жайы «деревообрабатывающая промышленность» (РКС, 105). Башқ. тіліндегі бірінші буындағы ï дыбысы қазақ, құмық тілдеріндегі u дыбысына сәйкес келеді: башқ. bïw «душить», bïž(aw) «теленок», bïr(aw) «сверло», tïmaw «насморк» (БРРБУС, 157, 179, 169, 69) ~ қаз. buw,, buz(aw), құм. buw, buw(zaυ),  tuw(maυ) (РКумС, 203, 455, 901.

Көне жазба мұралар тіліндегі бір буынды сөздер құрамындағы і дауыстысы қыпшақ тобындағы тілдерде көп өзгеріске түспеген.  і ≈ э. Орх., Е. is «іс», ič «іш» (Айд. І, 222, 223): isig küčig bertik ök «ісімді күшімді (күш-қуатымды) бердім» Тон. 52, ~ башқ. эš «дело», эs «живот, нутро» (БРРБУС, 110, 113). і ≈ е. Орх., Е., Тал. it «ет, iсте», ti «айт, де», jir «жер» (Айд. I, 172, 175): Ilgerü Qadïrqan jïšïγ aša budunïγ anča qonturdïmïz, anča itdimiz «Ілгері Қадырқан қойнауынан аса халықты осынша қондырдық, осынша еттік» КТү. 21; Üze türk teņrisi, türk ïdïq jiri – subï anča timis «көкте түркі тәңірісі, түрктің қасиетті жер-суы былай депті» (КТү. 10) ~ қаз., ққалп., ноғ., қырғ. et(iw), de, žer, тат. ijt, dij, žijr; башқ. ijt, tij, er.   i ≈ e сәйкестiгiнiң қазiргi қыпшақ тiлдерiнiң бәрiнде дерлiк кездесуiн көне  түркi жазба ескерткiштерi тiлiндегi i, е дыбыстарының фонемалық мән жүктемей алмасып қолданылуының табиғи жалғасы ретiнде қабылдауға болады. i ≈ ij. Орх. il(ki) «первый» (ДТД, 84): Eņ ilki Tadïqan Čorïņ boz atïγ binin tegdi «Ең iлкi Тадықан Чордың боз атын мiнiп тидi» КТү. 32 ~ тат., башқ. ijl(äk), қар. ilk/ijlk. Қаз il(ki),  Ескерткiштер тiлiндегi i дыбысының дифтонг ij фонемасына өзгеруi негiзiнен бұлғар, половец топшасындағы тiлдерге тән екенiн аңғаруға болады. Бұлғар тобындағы татар, башқұрт тiлдерiндегi ij дыбысының акустикалық сапасы қазақ тiлiндегi ij/ïj дифтонгiнiң табиғатымен бiрдей емес, татар тiлiндегi ij қазақтың i-сiне жақын естiледi. Бұлғар, половец тiлдерiндегi i, ij дыбыстарының сапалық ерекшелiктерiн қалыптасқан орфографиялық норма тереңдетiп жiберуi де мүмкiн. і ≈ ï. Орх. sil(ik) «сұлу, таза» (Айд. І, 172): silik qïz oγlïņ küņ boltï «сұлу қыздарың күң болды» КТү. 7 ~ қаз. sïl(qïm), қырғ. sïl(ïq). Осы түбірден тараған қазақ тіліндегі suluw лексемасы і ≈ u сәйкестігін түзеді. Қазақ тiлiнде i ≈ ï сәйкестiгiнiң табиғаты а ≈ ä, а ≈ е алмасуларына жақын құбылыс. Жуанды, жiңiшкелi ï/i қысаңдары қыпшақ-ноғай топшасындағы тiлдердiң моносиллабтық жүйесiнде негiзiнен анлаут, инлаут позицияларда ғана қолданылады. Қыпшақ-бұлғар топшасындағы татар тiлiнде жiңiшке i жиi қолданылса, башқұрт тiлiнде  жуан ï кеңiнен тараған. Түркі тілдерінде i ≈ ï сәйкестiгiнiң семантикалық сипаты bïč «резать, рубить, косить» (ДТС, 104), башқ. bïš(qï) «пила», bïs(ïnγa) «пилить» (БРРБУС, 19), тат. pïc(kï) «пила», pečän «сено», pïčak «нож» (ТРС, 426, 442), ноғ. pïč(uυ) «пилить», pïš(kï) (РНС, 422). қар. bïč(ak) «нож», bïč(qï) «пила». buč(uq) «половина» қаз. пышақ, пiшен, пiшiм, пiшу, пұшық лексемаларынан аңғарылады.

Ерін дауыстыларының жуан, жіңішке болып жіктелуі Орхон-Енисей ескерткіштері тілінде айқын көрініс тапқан: qoj «қой», qon «қон», ol «ол», toq «тоқ», köz «көз», kün «күн», öl «өл», söz «сөз», sub «су», sür «сүр», tün «түн», töp(e) «төбе», tuj «түй, түсін» т.б. КТү. 12, 50, КТк. 8, 2. Ескерткiш тiлiнде жуан u, о дыбыстарының бiрдей таңбалармен, жiңiшке ö, ü дыбыстарының бiрдей таңбалармен белгiленуi де көне түркi тiлiндегi лабиаль дауыстылардың  жуан-жiңiшке варианттарының айқын ажыратылғанын бiлдiредi. u ≈ о. ur ≈ or, Орх. ur «белгiлi бiр iс-әрекеттi iстей бiлу» (Айд. I, 170): turk budunïγ il tutsïqïnïn bunta urtum «Түркi халқын жинап, ел еткенiңдi мұнда айттым» КТк. 10 ~ тат., башқ. or. uz ≈ os, Е. uz «мастер, умелец» (ДТД, 75) ~ башқ. os(ta) «мастер»; Ескерткiштер тiлi мен қазiргi қыпшақ тiлдерi арасындағы u ≈ о сәйкестiгi негiзiнен қыпшақ-бұлғар топшасындағы тiлдерге тән. Қыпшақ-ноғай топшасында көне түркiлiк и дыбысы о фонемасына ауысуы өте сирек. Қазақ тiлiндегi bod(an) «тәуелдi халық» сөзiнiң көне тұлғасы bud(un) «жалпы халық, қарапайым халық», екi тұлғаның де ортақ негiзi ескерткiштер тiлiнде қолданылатын *bud/bod «бой, дене» лексемасы. Ескерткiштер тiлi мен қазiргi қыпшақ тiлдерiндегi u ≈ о сәйкестiгiнiң  бiр сөздiң тұлғалық варианттарында қолданылуы әрбiр тiлдiң тарихи қалыптасу кезеңiндегi өзiндiк ерекшелiктерiне байланысты болса,  дербес мағыналы түбiрлес сөздер құрамында кездесуi аталған дыбыс өзгерiсiнiң фоно-морфо-семантикалық қабiлетiне байланысты.

Қазiргi қыпшақ тiлдерiндегi ü дауыстысының әр тiлге тән етпеген акустикалық-артикуляциялық ерекшелiктерi бар. Қыпшақ-бұлғар тобындағы татар, башқұрт тiлдерiнде жартылай қысаң ü фонемасы ö дыбысына жақын айтылса, қыпшақ-ноғай топшасындағы қарақалпақ тiлiнде баяу және созылыңқы, қазақ тiлiнде батыл айтылады [27, 34-36]. Түркi тiлдерiне тән ең көне фонемалардың бiрi ескерткiштер тiлiндегi ü дыбысы қыпшақ тiлдерiмен моносиллабтар құрамында бiр ғана сәйкестiк түзедi. ü ≈ ö. üles ≈ öläč, ölöš, ескерткiштер тiлiнде ül(e) «үлестiру», ül(es) «үлес»: qutïm barürün, ülugim bar üčün ... «бағым бар үшiн, үлесiм бар үшiн...» КТү.  29 ~ ноғ. öl(ejs) (РНС, 161), тат. öl(äš) (ТРС, 738), башқ. öl(öš) (БРРБУС, 111). Орхон, Енисей, Талас ескерткiштерi тiлi мен қазiргi қыпшақ тiлдерi арасындағы ü ≈ ö сәйкестiгiнiң ö тұлғасы негiзiнен татар, башқұрт, iшiнара ноғай тiлдерiне тән. Бұл құбылыс қыпшақ бұлғар топшасындағы тiлдердiң негiзiнде жатқан көне бұлғар тiлiнiң белгiсi де болуы мүмкiн. Қыпшақ-ноғай топшасындағы қазақ, қарақалпақ тiлдерiнде көне түркiлiк ü тұлғалы сөздер толық сақталған. Түркi тiлдерiндегi ü, ö тектес дыбыстар болғандықтан туыстас тiлдер арасында өзара алмасу мүмкiндiктерi де жоғары. ü ≈ ö сәйкестiктегі ескерткiштер тiлiнiң өз iшiнде де қолданылады, мысалы: ügüz ≈ öguz «өзен» (ДТД, 77), tör ≈ tür «үкiмет (билiк), заң» (ДТД, 73). Моносиллабтар құрамындағы ü фонемасының көп өзгерiстерге түспеуi, бiрiншiден, оның бiршама тұрақты дыбыстарға жататынын көрсетсе, екiншiден, қыпшақ тiлдерiнiң ноғай-қыпшақ топшасындағы қазақ, қарақалпақ тiлдерiнiң Орхон, Енисей, Талас мұралары тiлiмен тым жақындығын бiлдiредi. Ескерткіштер тіліндегі о дауыстысы қазіргі қыпшақ тілдерінде негізінен тұрақтылығын сақтаған. о ≈ u. oz ≈ uz «озу, жеңу» (Айд. I, 181): Oza kelmis süsin Кültegin aγïtïp... «Оза келген әскердi Күлтегiн қуып» КТү. 47 ~ башқ., тат. uz. Көне түркiлiк о фонемасының и дыбысына өзгеруi ескерткiштер тiлiнен де орын алған, мысалы jont ≈ junt «жылқы» (ДТД, 45). Қазақ тiлiне u тұлғасы тән екенi белгiлi: жұнт(тай). Қазақ тiлiнде жұнт лексемасының «суда жүретiн итбалық тәрiздес мақұлық (ұлпаны өте әдемi, жып-жылтыр болса керек)» (ТС, 57) мәнi де белгiлi. Қазақ халқы да жұнттай сөзiн түгi жылтыраған, семiз жылқыға, топ-толық әдемi қыз-келiншектерге қатысты қолданады. «Жылқы» мағынасы мен «итбалықтың баласы» мәндерiнiң қайсысы аналогиялық жолмен қалыптасқан ауыспалы мағына екенiн анықтау қиын. Ғалымда junt/jont лексемасын екi дербес лексеманың бiрiгуiнен жасалған туынды сөз түрiнде талдаған Э.В.Севортянның этимологиясы белгiлi: jun at → junat «үйретiлмеген, асау (жабайы) жылқы» (ЭСТЯ IҮ, 253-254). Жоғарыда келтiрiлген деректер негiзiнде көне түркiлiк о дыбысының фонологиялық табиғаты қазiргi қыпшақ тобындағы қазақ тiлiнде толық сақталғанын аңғаруға болады.ö ≈ ü. ög ≈ üg(äj), ескерткiштер тiлiнде ög «шеше» (ДТД, 77): ögim qatunïγ kötürmiš teņri «шешем қатынды көтерген тәңiрi» КТү. 29 ~ башқ. üg(äj) «неродной» (БРРБУС, 75). Көне түркi тiлiнде «жалпы ана», «шеше», «мал төлiнiң енесi» мәнiн берген ög моносиллабы қазiргi қыпшақ тiлдерiнде -ej/-äj жұрнағын қабылдап, есiм мәнiмен бiрге сын есiмдiк сипатқа ие болған. ö ≈ u.  ö/ög ≈ uj «ой» (ДТД, 77), Орх., Е., Тал. Ol üč qaγan öglesin... «Ол үш қаған кеңесiп...» Тон. 20 (Айд. II, 107) ~ тат. uj «мысль, дума» (ТРС, 584), башқ. uj «мысль, размышление» (БРРБУС, 71).ö ≈ o. ög ≈ oj «ой» қаз., ноғ., құм. oj. Қазақ тiлiнде ö тұлғасы да қолданыста: өк → өкiнiш. ö ≈ е/э. öl ≈ эl «өл» (ДТС, 78). Орх., Е., Тал. öl: Ol sü anta öldi «Ол әскер сонда өлдi» КТү. 48 ~ қар. тiлi диалектiсiнде эl «умирать» Моносиллабтар құрамындағы o, ö, ü, u дыбыстарының гомогендi сөздердiң мәнiн өзгертуге қабiлеттi идео-сегменттiк белгiлерiн ғылыми ортада кеңiнен танымал ö «ойлау», *ur «ұрпақ» т.б. моносиллабтарының тұлғалық парадигмасы мен семантикалық деривациясы нақтылай түседi.

Орхон, Енисей, Талас ескерткiштерi және қазiргi қыпшақ тiлдерi моносиллабтар жүйесiндегi фоно-корреляттар арқылы көрінетін дауысты дыбыстардың фоно-морфо-семантикалық табиғаты түркi түбiрлерiндегi дауыстылардың тұрақсыздық сипаты немесе олардың дауыссыздарға тәуелдiлiгi жайлы тұжырымдардың тым бiржақты екенiн көрсетедi. Дербес мағыналы жаңа сөз тудыруда дауыстылар мен дауыссыздар бiрдей қатысады. Түбiрлес моносиллабтардың мәнi синонимдiк, омонимдiк (полисемиялы), антонимдiк сипатта да бола бередi және денотаттың заттық-құбылыстық, iс-қимылдық сапалары ескерiлмейдi. Түбiрлес моносиллабтарға ортақ мазмұн-идея (дефинициялар жиынтығы) негiзiнен бiрiншi дәрежелi V, СV модельдерiнде сақталып, екiншi дәрежелi VС, VСС, СVС, СVСС модельдерiнiң қалыптасуы негiзiнде мағына нақтылана түседi, одан кейiнгi сөзжасам барысында моносиллаб мағынасы қайта күңгiрттенiп, жаңа тұлғаға сай жаңа мағына қалыптасады.           

 «Моносиллабтар құрамындағы дауыссыз фоно-корреляттар»  деп аталатын IҮ тарау  бір буынды түбір-негіздер құрамындағы дауыссыз дыбыстар сәйкестілігінің толық кешенін анықтап, ескерткіштер тіліндегі қыпшақтық белгілерді ажыратуға, дауыссыз  фоно-корелляттар негізінде  моносиллабтардың даму бағытын нақтылай түсуге арналған.

Көне түркілік консанантизмдердің өзгерістері мен сақталу деңгейі барлық түркі тілдерінде де абсолютті емес, яғни көне түркілік интеграциялаушы белгілер де, дифференциациялаушы белгiлер де қазіргі тілдердің бәріне тән. Қыпшақ тобындағы тілдерде де көне түркілік дауыссыздардың түрліше қалыптасуы аталмыш тілдердің дыбыстық ерекшеліктері мен даму жолын ғана көрсетіп қана қоймайды, сол тілдерде сөйлеуші халықтардың ұлт болып ұюына негіз болған этногенездік процестерден де хабар береді.

Баба түркi тiлдерi дамуының алғашқы кезеңiндегi консонантизмдер жүйесi жайлы негiзгi үш түрлi ғылыми болжам белгілі: 1. Баба түркi тiлiнде қатаң дауыссыздар да, ұяң дауыссыздар да анлаут позицияда қолданылды. Бұл бағытты қолдаушылар қазiргi түркi тiлдерiндегi таза түркiлiк бiр буынды сөздердiң басындағы консонанттардың қатаң-ұяң оппозициясы негiзiнде *k – *g (j, γ, x рефлекстерi бар), d – t фонемаларын ажыратады; 2. Түркiлiк баба тiлде 1) бiр ғана ұяң b дыбысы, 2) b, d, g дыбыстары, 3) g, k, t, b, s дыбыстары қолданыста болған; 3. Түркiлiк баба тiлде бiрде-бiр ұяң дауыссыз қолданылмаған [СИГТЯ, 172].

Қалыптасқан графикалық жүйе болып табылатын Орхон-Енисей әліпбиінде 31 әріп 16 дауыссыз фонемалар мен фонема варианттарын белгілейді. Олардың ішінде 5 фонема (z, m, ņ, p, č) бірнеше нұсқалары бар дербес таңбаларды иеленсе, 11 фонема (b, γ-g, d, j, q-k, l, n, r, s, t, š) жуан, жіңішкелігіне қарай әрқайсысы полифонды екі вариантты таңбалармен белгіленеді. Бұған қосымша дауыссыз дыбыстардың тіркестерін белгілейтін 4 таңба қолданылады. rt, lt тіркестері монофонды таңбалармен берiлсе, nt, nč тіркестері полифонды таңбалармен белгіленеді. А.С.Аманжолов соңғы көрсетілген фонемалардың таңбалары Орхон, Енисей жазбаларында кей жағдайда жуан, жіңішке фонемаларды талғамай қолданыла беретінін, ал Талас ескерткіштерінде жуан, жіңішке вариантты фонемалардың таңбаларынан бейтараптану құбылысы тек біршама жiңiшке s дыбысына қатысты ғана байқалатынын, басқаларының дыбыс ажыратқыш сипаты қатаң сақталатынын ескертеді  (Аманж., 51). Көне түркі жазбаларында жұп дауыссыздардың ажыратылып көрсетілуі аллофондардың фонемалану процесі ерте кездерден-ақ басталып, ұзақ даму жолынан өткенін білдіреді.

Көне түркі әліпбиіндегі дауыссыздардың жуан-жіңішке айтылуына байланысты графикалық таңбаларының түрліше қолданылуы әрбір дыбысты жеке фонема ретінде қарастыруға мүмкіндік береді және көне түркі тілін қазіргі түркі тілдерімен салыстыра қарастыруда, олардың фонетикалық  жүйесіндегі, лексикалық құрамы мен морфологиялық құрылымындағы айырмашылықтарды анықтауда біршама нақтылыққа қол жеткізеді. ҮII-IХ ғасыр түркi жазба ескерткiштерi тiлi қолданыста жоқ өлi тiл болғандықтан оның фонологиялық жүйесiнiң акустикалық, артикуляциялық сапасының жалпы сипаты түркi тiлдерiнiң басты ерекшелiгi үндестiк заңы негiзiнде жуан-жiңiшке, қатаң-ұяң оппозициялары бойынша айқын ажыратылғанымен, дыбыстардың айтылу рефлексiндегi ерекшелiктердi тап басып анықтау мүмкiн емес. Тiл дыбыстарының  фонемалық сипаты айқын белгiлi болған жағдайда олардың жекелеген  туыс тiлдердегi айтылу рефлексiнiң  кейбiр ерекшелiктерi сөз мағынасына дефинициялық реңк беру қабiлетiне де ие бола алатыны фонологияда белгiлi құбылыс. Көне түркi жазба ескерткiштерi фонологиялық жүйесiндегi мұндай нәзiк құбылыстар бiзге беймәлiм болғандықтан көне түркiлiк дауыссыздар жүйесi мен қазiргi қыпшақ тiлдерiндегi дауыссыздардың гомогендi моносиллабтар құрамында айқын көрiнiс берген, фонетикалық заңдылықтарға тәуелсiз еркiн алмасуының фоно-морфо-семантикалық табиғатына сүйенемiз. Орхон, Енисей, Талас жазба ескерткіштері тілі мен қыпшақ тілдерінде моносиллабтар құрамында бiрнеше дауыссыз фоно-корреляттар кездеседі.

Анлаут жағдайдағы j дыбысының қалыптасу, даму жолы түркі тілдері тарихи фонологиясындағы шешімі табылмаған мәселе. Өткен ғасырдың елуінші жылдарынан басталған пікірталастар нәтижесінде аталған дыбыстың жалпытүркілік баба тілдің фонологиялық жүйесіндегі алғашқы немесе кейінгі құбылыс екені, сәйкестіктер тізбегіндегі тарихи орны жайлы бірнеше көзқарастарды қамтитын екі  түрлі бағыт қалыптасты.  Анлаут j дыбысының  көне, түркi, орта ғасыр түркiлерi мен қазiргi түркi тiлдерiндегi қолданыс аясы аталған фонеманың түркi тiлдерi фонологиялық жүйесiнен түркiлiк баба тiл кезеңiнде-ақ орын алғанын толық қуаттағанымен анлаут ž-ны кейiнгi құбылыс ретiнде қарастыруды негiздей алмайды. ХI ғасыр мұрасы М.Қашқари сөздiгiнде қыпшақ, оғаздардың сөз басында ž дыбысын да қолданылғаны жайлы дерек сақталуы (МҚ. II, 364-389), ҮIII-ХII ғасырлардағы Волга бұлғарларының тiлiнде анлаут ž-ның қолданылуы [13,47-49] қыпшақтық анлаут ž-ны ХIII-ХIҮ ғасырлардың жемiсi ретiнде  қарастырудың ұшқарылығын көрсетедi. А.Н.Бернштамның «Языком Западнотюркского каганата стала одна из жекающих наречий, которое с течением времени подчинило себе все остальные иокающее» [28,465-466] деген ойы YII-IX ғасыр түркілері тілінде j, ž дыбыстарының қолданылу мүмкіндігін корсетеді. Көне түркi әлiпбиi дауыстылар жүйесiнде о, u; ö, ü; ï, i(е), а, е жұптарын бiр таңбамен белгiлеу дәстүрi болғаны да белгiлi. Мұндай дәстүр көне түркi диалектiлерiнде фонологиялық мән жүктемей өзара алмаса беретiн дыбыс сәйкестiктерi көрiнiс беретiн бiр сөздiң  варианттарын қамту мақсатында қолданылуы мүмкiн, j дыбысының жартылай дауыстылық сапасы да оны таңбалауда дауыстыларды таңбалау дәстүрiн пайдалануға себеп болуы ықтимал.

j фонемасының тарихи даму жолы жайлы бұрын-соңды айтылған теориялық тұжырымдар мен гипотезалардың, дәйектемелердің барлығына дерлік талдау жасаған Б.Сағындықұлы түркі тілдері фонетикалық жүйесінің даму заңдылықтарына, тарихи үрдістеріне, артикуляциялық, акустикалық ерекшеліктеріне, тілдік деректерге сүйене отырып, j фонемасының эволюциялық қалыптасуын Т [с/ш] күрделі аффрикатынан таратып, тш ≈ тс ≈ тй ≈ дй ≈ дж ≈ дз ≈ т‘с‘≈ д‘з‘ ≈ т ≈ д ≈ с ≈ з ≈ ш ≈ ж ≈ й ≈ һ ≈ х ≈ қ ≈ к ≈ ғ ≈ г ≈ с‘ ≈ з‘ ≈ т‘ ≈ д‘ ≈ о дыбыстар сәйкестігі тізбегінің аясында қарастырады [21,18].

j ≈ ž. Көне түркілік анлаут j-дің қыпшақ тілдеріндегі өзгерістері негізінен j ≈ ž сәйкестігінен көрінетiнi белгiлi. Қыпшақ-ноғай топшасының басты белгісі болып табылатын ž-мен сөйлеу дәстүрі қазақ, қарақалпақ тілдерін қамтыған: Күлтегін ескерткішінде jat «жат», jaz «жаз», jol «жол», joq «жоқ» (Айд. І, 211-213) ~ қаз., ққалп. тілдерінде žat, žol, žaz, žoq. Ал осы топшаға кіретін ноғай тілінде j тұлғасы сақталған: jat «лежать», jaz «лето»,  jol «путь, дорога», jok «нет» (РНС, 280, 283, 455, 353). Қыпшақ-половец топшасындағы тілдерде ž-мен сөйлеу балқар тілінде кеңірек белең алған: žol «дорога», žut «глотай», zaj «лето», т.б. Аталған құбылыс қыпшақ-бұлғар топшасында да ішінара кездеседі: тат. тілінде žijņgä «невестка», žijmeš «фрукт», žijl «ветер»,  т.б. Көне түркiлiк анлаут j дыбысының қазiргi қыпшақ тiлдерiнде ž дыбысына өзгеруiн жалпы қыпшақтық белгi ретiнде қарастыруға келмейтiнiн тiлдiк деректер көрсетiп отыр. Анлаут j ≈ ž сәйкестiгi қазiргi қыпшақ тiлдерiнiң бiр бөлiгiн ғана қамтуы, ескi қыпшақ тiлiнiң iшiнде j-тiлдi, ž-тiлдi тайпалардың да болғаны жайлы деректердi нақтылай түседi. Анлаут j ≈ ž сәйкестiгiнiң сөз мағынасына ықпал етпей өзгеруi олардың фонологиялық референттер екенiн көрсетумен қатар, көне түркi тiлiнде анлаут ž-ның қолданыста болу мүмкiндiгiн де кеңейте түседi. j ≈ ø. Қыпшақ тілдерінде жиі кездесетін фонетикалық заңдылықтың бірі көнетүркілік j дыбысының е дауыстысының алдында түсіп қалуы, бірақ е дыбысы біршама созылыңқы айтылады: башқ. ēl «ветер», ēm «корм», ēņ «рукава», (БРРБУС, 23, 24). Әдетте анлаут j-дiң қазiргi тiлдерде түсiп қалуы j-дiң протезалық қасиетiне байланысты тым қарапайым заңдылық ретiнде түсiндiрiледi. Кейбiр тiлдiк деректер анлаут j фонемасының нөльдiк тұлғаға  айналуы тек фонетикалық құбылыс емес, тiл дамуында өзiндiк орны,  белгiлi бiр функционалды-идеялық мәнi бар заңдылықтардың iзiн сақтағанын да аңғартады. Түркi тiлдерiндегi «үй» мағынасын беретiн ög ≈ og ≈ ug ≈ üg ≈ oj ≈ öj ≈ uj ≈ üj ≈ ub ≈ üb ≈ eb т.б. тұлғалы моносиллабтар кешенi жалпы түркiлiк ük/üg «собирать, складывать в кучу» етiстiгiмен байланысын қарастырылады. (ЭСТЯ IҮ, 515). üj «үй» сөзiмен üj «үю» етiстiгiнiң генетикалық сабақтастығы түркiтануда толық қабылданған көзқарас емес, қарсы пiкiрлер де бар. üg етiстiгiнiң jïγ «собирать» (ДТС, 265), juk «груз, тяжесть» (ДТС, 285) лексемаларымен төркiндес екенiн тұлғасы да мазмұны да айқындап тұр. Ескерткiштер тiлiнде jïγ/juγ «волить, складывать, собирать» (ДТД, 46): Keligme beglerin budunun ilin jïγïр «Келген бектерiн, халқын жиып жатқанда» Тон. 43 (Айд. II, 142) етiстiгi де, juk «вьюк» (ДТД, 46) сөзi де қолданыста. Қазiргi қыпшақ тiлдерiнде көне түркiлiк jük моносиллабы ортақ мазмұнды сақтай отырып j ≈ ž сәйкестiгiн түзiп те, j дыбысы түсiп қалып та қолданылады; қаз., ққалп., қырғ., қ.балқ. žük, тат., ноғ., башқ. jük, қар. jik «грузь»; қаз., ққалп. üj, тат., башқ. öj «складывать, сваливать». Қазақ тiлiнде анлаут ž-ны сақтаған тұлға жүк → жүктi, жүкте, жүктеме т.б. сөздерi арқылы берiлсе, ž(j)-дiң түсiп қалуы арқылы қалыптасқан тұлға үй → үйме, үйiндi т.б. сөздерiн белгiлейдi, үйме – жүйме қос сөзi екi тұлғаны да сақтап тұр. Қазақ тiлiндегi üj ≈ zïj корреляттары бойынша ž, ü дыбыстары iс-әрекеттiң сапасын нақтылаушы қызмет атқаратынын аңғарамыз, үй «затты т.б. қалай болса солай үю, жинау», жи → жый «белгiлi бiр реттiлiктi сақтап жинау», жүк лексемасының қазақ танымындағы алғашқы мәнi де «түйеге арту үшiн реттелiп, жиналған зат».

Көне түркі ескерткіштері тіліндегі бір буынды түбірлер мен түбір-негіздер соңындағы j дауыссызы қазіргі қыпшақ тілдерінде негізінен сақталған, мысалы: қаз., ққалп. тілдерінде  aj,  baj, qïj(ïn), uj(a), башқ. тілінде – aj «луна, месяц», baj «богатый», qïj(ïn) «трудность», oj(a) «гнездо» (БРРБУС, 9, 13, 43, 107); құм. тілінде aj «луна», baj «богатый», uj(a) «гнездо», qïj(ïn) «трудный» (РКС, 154, 385, 1030, 153); ноғ. тілінде aj «луна»,  «говорить», baj «богатый», uj(a) «гнездо» (РНС, 289, 131); тат. тілінде aj «луна», äj(tiw) «говорить», boj «богатый», oja «гнездо» (ТРС, 27, 52, 417). Енисей ескерткіштерінде жиі ұшырасатын «увы, ох» мәніндегі ïj сөзі қазақ тiлiнде өкінішті, ауырсынуды білдіретін  ïj/іj одағайы, «тек, ру» мағынасындағы uj(äl) моносиллабы üj(elmen) «отбасы» сөзiнде сақталған. Орхон, Енисей, Талас ескерткiштерi тiлiндегi моносиллабтар соңындағы j дыбысының қазiргi қыпшақ тiлдерiнде толық сақталуы аталған тiлдердiң тарихи-генетикалық сабақтастығын тереңдете түседi.

Түркi тiлдерi консонантизмдер жүйесi дамуындағы ең көне фонемалар қатарында аталатын қатаң р дыбысы Орхон-Енисей, Талас ескерткіштерінде негізінен моносиллабтар соңында ғана кездеседі. Сөз басында қолданылуы өте сирек, екi-үш сөздi ғана қамтиды. p ≈ υ. Этноним ap(ar) қазiргi қыпшақ тiлдерiнде υ тұлғасымен қалыптасқан: tüpüt, apar, nurum ... bunča budun kelipen «... авар, үрiм сонша халық келiп» КТү. 4 (Айд. I, 172) ~ қаз., ққалп., ноғ., тат. т.б. aυar. Авар этносының түркiлiк тегi жайлы пiкiрлер айтылып жүргендiктен apar этнонимiнiң де түркi лексикасына қатысы болуы мүмкiн. р ≈ b сәйкестiгi tüpüt онимiнен көрiнедi: қаз, ққалп., ноғ., тат., т.б. tijbet. Кiрме сөздер құрамындағы р ≈b, р≈υ сәйкестiктерi жалпы түркiлiк сөйлеу дәстүрiне байланысты қалыптасқан ерекшелiктер. Орхон, Енисей, Талас ескерткiштерi тiлiндегi таза түркiлiк моносиллаб құрамындағы ауслаут р қазiргi қыпшақ тiлдерiнде қатаңдық сапасын толық сақтағанмен ескерткiштер тiлiнiң өз iшiнде ауслаут р, b тұлғалы түбiрлес моносиллабтар қатар қолданылады: qab «хватать», qab «мешок», qab(ïs) «присоединять», qab(ïs) «воевать» (ДТД, 49, 120) ~ qap(ïγ)/qap(ïγ) «ворота», qap(ar) «ворота» (ДТД, 50, 51). Бұл құбылыс қазiргi түркi тiлдерiнде морфема жiгiндегi қатаң р дыбысының өзгерiстерiнен кеңiнен орын алған.

Көне түркі тiлiнде анлаут b дыбысы жиі қолданылатын фонемалар қатарына жатады. Дыбыстық тiлдiң генезисi тұрғысынан, алғашқы түркiлердiң акустикалық-артикуляциялық мүмкiндiгi аясында қарастырғанда қатаң дауыссыздардың алғашқылығы  жайлы гипотезалардың негiздi болуы да мүмкiн. Ал түркiлiк баба тiлмен (пратюркский) тiкелей хронологиялық жалғастықта қалыптасқан көне түркi тiлiнде анлаут b-ның айқын сақталуы (бұл жөнiнде ешқандай пiкiр қайшылығы жоқ) түркiлiк баба тiл дәуiрiнде-ақ анлаут b-ның белгiлерi болғанын аңғартады. Себебi өзара жалғасып жатқан хронологиялық кезеңдердi қамтитын бiр тiлдiң даму үрдiсiнде сабақтастықтың сақталмауы мүмкiн емес. Орта ғасыр түркi ескерткiштерi тiлiнде де анлаут b-ның қолданылғанын тiлдiк деректер толық қуаттайды. Сондықтан теориялық тұрғыдан билабиаль b дыбысының қатаң p фонемасынан қалыптасу мүмкiндiгiн қолдай отырып, анлаут b-ның түркi тiлдерi дамуының ерте кездерiнде p дыбысымен қатар қолданыста болғаны жайлы көзқарастардың негiздiлiгiн көрсеткiмiз келедi. b ≈ m. ben ≈ men «я» (ДТД, 33): Bilig esi čab esi ben körtim «Бiлiк иесi, сөз иесi (деп )менi көрдi» Тон., 7 (Айд. II, 105) ~ қаз., ққалп., қар, құм., қбал., ноғ. men, тат., башқ. mijn. Ескерткiштер тiлiнде анлаут b ≈ m сәйкестiгiнiң қолданылуы аталған сәйкестiктi көне түркi және қыпшақ тiлдерiндегi ерекше дифференциал белгi ретiнде қарастыруға келмейдi, мысалы Орхон, Енисей ескерткiштерiнде кеңiнен қолданылған beņgü/beņkü «мәңгi» сөзiнiң  meņkü Е. 39 (ДТД, 60) тұлғасы Енисей ескерткіштерінен тiркелсе, Тониқук ескерткiшiндегi ben «мен» сөзi Бiлгеқаған, Мойун-Чур, Күлтегiн және Енисей ескерткiштерiнiң кейбiрiнде men (ДТД, 60) түрiнде тұлғаланған. Бiр өңiрде орналасқан ескерткiштер тiлiнде анлаут m, b дыбыстарының фонологиялық мән жүктемей араласа қолданылуы, көне түркiлердiң  сөйлеу тiлiнде де m-мен сөйлеу дәстүрi де b-мен сөйлеу дәстүрi де болғанын көрсетедi. Көне түркi әлiпбиiндегi b дыбысының тiгiнен орналасқан   таңбасы m дыбысын белгiлейтiн көлденеңiнен орналасқан таңбаларына сәйкес келуi көк түркiлер тiлiндегi осы ерекшелiктi меңзеуi де мүмкiн. Ауслаут b қазiргi қыпшақ тiлдерiнде бiршама өзгерiстерге түседi. b ≈ w. aυ ~ aw «охота» (ДТД, 32): Ab ablasar erim eli tegirti «Аң ауласа ерлердiң елi белсенiп шығар едi» КЧ., 9 (Сартқ. 232) ~ қаз., башқ., тат., ққалп. aw. Бұл құбылыс қыпшақ тiлдерiн толық қамтымаған, мәселен, қыпшақ-ноғай топшасындағы ноғ. тiлiнде υ тұлғасымен сақталған. aυ(laυ) «ловля», aυ(as) «охота» (РНС, 287, 403). Қыпшақ-половец топшасында да осы тұлға қолданылады: қар. aυ; құм. аυ(ču) «охотник» (РКумС, 382). b ≈ υ. қазiргi түркi тiлдерiнде комбинаторлық өзгерiстерге жататын әдеттегi құбылыс ретінде қарастырылғанымен  түркi тiлдерi дамуындағы w ≈ p ≈ b ≈ υ сәйкестiгiнiң аясына кіретін тарихи өзгеріс. b ≈ j. ob(ut) ≈ uj(at) «стыд»: Arïγ obutï jig tidi «Таза ұят игi дедi» Тон. 37 (Айд. II, 111) ~ қаз., ққалп., ноғ. uj(at), тат., башқ. oj(at). Ауслаут b ≈ j сәйкестiгi түркi тiлдерi фонологиялық жүйесiндегi шешiмi табылмаған күрделi құбылыстар қатарына жатады [СИГТЯ,184].

Фонологиялық еңбектерде m дыбысы p/b дыбыстарымен сабақтастыра қарастырылады.  Б.Сағындықұлы m дыбысы тiкелей b, p дыбыстарынан емес, аралық n дыбысы арқылы қалыптасқанын көрсетедi [28,50]. Ғалым пiкiрi моносиллабтар соңындағы немесе морфема жiгiндегi құбылыстарға негiзделген, мысалы: сен+бе → сембе. Ал анлаут жағдайдағы b ≈ m сәйкестiгiнде жанама ықпал байқалмайды. Моносиллабтық деңгейдегi анлаут m дыбысының қалыптасуы мен ауслаут m фонемасының қалыптасуында өзiндiк тарихи ерекшелiктерi бар екенi аңғарылады. Ескерткіштер тіліндегі моносиллабтар құрамында анлаут m сирек кездессе, ауслаут m дыбысы бiршама жиi қолданылады. m ≈ b. men ≈ ben, min ≈ bin, mïņ ≈ bïņ, т.б. Көне тiлге де қазiргi тiлдерге де ортақ бұл құбылыс негiзiнен анлаут жағдайда кездесетiнiн жоғарыда атап кеттiк (қараңыз: b дыбысының өзгерiстерi). m ≈ ņ.Дауыссыз m дыбысының ņ фонемасына өзгеруi моносиллаб соңында бiр сөзде ғана кездеседi, басқа сөздерде m сақталған. tam(γa) ≈ taņ(ba) «тамга, клеймо» (ДТД, 70): türgis qaγanta Maqrač tamγačï, Oγuz Bilge tamγačï kelti «Түргеш қағаннан Мақраш таңбашы, оғыз Бiлге таңбашы келдi» КТү. 53 (Айд. I, 182) ~ қаз. taņ(ba). Ауслаут позициядағы m ≈ ņ сәйкестiгi қыпшақ тiлдерiн толық қамтыған құбылыс емес, ноғ., ққалп. tam(γa).

Тiл алды n сонанты жалпы түркi тiлдерi бойынша сөз басында сирек қолданылатын фонема. Ескерткiштер тiлiндегi n дыбысының қатты айтылатын (ne «не?», neke? «не үшiн») және жұмсақ айтылатын (qanï «қайда», jana «және», altun «алтын») түрлерi ажыратылады [СИГТЯ,322-21]. Дауыссыздардың ауслаут жағдайда екпiндi, екпiнсiз айтылуы экспрессивтiк реңкке байланысты өзгере беретiнi барлық тiлдерге тән құбылыс болғандықтан бiр фонеманы екiге жiктеудiң ретi жоқ сияқты. Орхон, Енисей, Талас ескерткiштерi анлаут n қазiргi қыпшақ тiлдерiнде өзгерiссiз сақталған. Ауслаут жағдайда ņ дыбысына ауысуы байқалады. n ≈ ņ. jan ≈ jeņ/žеņ «побеждать» (ДТД, 42): Anï janïp, Türgi jarγun költe buzdimïz «Оны жеңiп, Түргi Иарғын көлiнде талқандадық» КТү. 34 (Айд. I, 178) ~ қаз., ққалп. žеņ, тат. jeņ, башқ. еņ. Имплозивтiк мұрын жолды сонор фонемалар n, ņ дыбыстарының жасалу жолдары өте ұқсас болғандықтан ауслаут жағдайда өзара ауысуы табиғи заңдылық.  Ескерткiштер тiлiндегi моносиллабтар соңындағы ņ дыбысының қыпшақ тiлдерiнде өзгеруi бiр сөздiң құрамында ғана кездеседi, басқа сөздерде толық сақталған. ņ ≈ j ≈ υ. *süņ/*seņ ≈ *süj ≈ suυ → süņ(uk)/seņ(ük) ≈ süj(ek) ≈ suυ(aq) «кость» (ДТД, 66): qanïņ subča jügürti, süņüküņ taγča jatdï «Қаның судай ақты, сүйегiң таудай болып жатты» КТү. 24 (Айд. I, 176) ~ қаз., ққалп. süj(ek), тат. söj(äk) (ТРС, 502), ноғ. suυ(ek) (РНС, 268), құм. sijuek (РКумС, 355). ņ ≈ j сәйкестiгiн түзетiн түбiрлес сөздерден мағыналық дербестiктi де аңғаруға болады. Орхон ескерткiштерi тiлiндегi süņ(ug) «копье» (ДТД, 66): сөзi қазақ тiлiнде süņ(gi) түрiнде моносиллабтық негiздi сақтай отырып қолданылады. Осы сөзбен түбiрлес süj(men) лексемасы бар: сүймен «қатқан жердi, мұзды оятын ауыр және ұшты сом темiр, лом», «балық аулауда қолданатын темiр үштi таяқ» (ҚТТС ҮIII, 410); татар тiлiнде söjmän «вид лома» (ТРС, 500). *süj,* süп, моносиллабтарында сақталған ортақ мазмұн олардың гомогендi негiздер екенiн анық аңғартады, iлкi түбiрi *sü, моносиллаб соңындағы j және ņ дыбыстарынан сөз мағынасын даралап, нақтылай түсетiн идеялық реңк байқалады.

Ескерткiштер тiлiнде сөз басы l фонемасы үш сөзде ғана кездеседi, оның екеуi қытай антропонимдерi lüsün taj seņün «имя» (ДТД, 60); likeņ «кiсi аты» (Айд. II, 216): Онгин жазбаларында lüj «дракон» (ДТД, 60) лексемасы қолданылған: ~ қаз. uluw, қар., ққалп. uluυ. uluw лексемасын қытай, тибет тiлдерiнен енген кiрме элемент ретiнде қарастырушы пiкiрлер бар. Э.В.Севортян түркi тiлдерiндегi uluυ/uluw тұлғасы тибет тiлiндегi klu сөзiнен гөрi lu лексемасына жақын екенiн көрсетедi. (ЭСТЯ I, 591). Синхронды тұрғыдан қарағанда көне түркiлiк lüj сөзiнiң қазiргi қыпшақ тiлдерiндегi қолданысынан да анлаут l-дiң протезалық дыбысты қабылдау мүмкiндiгi аңғарылатын сияқты. Диахронды негiзде алсақ, lüj *ul моносиллабынан туындаған, u протезалық дыбыс емес, жалпы түркiлiк *ul ≈ *ül → ulï/ulïγ/ulγaj/ulas ≈ ülken моносиллабының негiзгi құрамындағы редукцияға ұшыраған дыбыс.

Қыпшақ тiлдерiнде моносиллабтар соңындағы көне түркiлiк l дыбысы екi сөзде ғана өзгерiске түскен, басқа сөздерде толық сақталған. l ≈ t. ол(ur) ~ ot(ur) «сидеть» (ДТД, 126). Түркi тiлдерiнде otïr/odïr/olur/oltur т.б. түрiнде қолданыла беретiн «отыр» мәнiн беретiн етiстiк ескерткiштер тiлiнде olur тұлғасымен сақталған: neņ jïlsïγ budunqa olurmadïm «Ең болмаса, бай халыққа отырмадым» КТү.  26 (Айд. I, 179) ~ қаз., ққал. otïr, тат. ūtïr, башқ. utïr/ultïr, қар., қырғ. otur, құм. oltur, ноғ. oltïr. Қыпшақ тiлдерiнде көне түркiлiк l тұлғасы мен t тұлғасы қатар қолданылады. Э.В.Севортян «Глагол otur восходит к более старой форме oltur через ottur и далее к ol» (ЭСТЯ I, 491) деген пiкiрi арқылы етiстiктiң археформасы ol моносиллабы екенiн көрсетедi. Қыпшақ тiлдерiндегi otur/otïr лексемаларының бастапқы тұлғасы ottïr/ottur, екiншi буын басындағы t дыбысы элизияға ұшыраған. *ol, *ot моносиллабтары l ≈ t сәйкестiгiн түзiп тұр. Түркi тiлдерiндегi orun «место, трон, престол» (ДТС, 372): қаз., ноғ., ққалп., қар. orïn, құм., қбалқ., қырғ. orun, тат., башқ. urïn лексемасы құрамындағы *or/*ur моносиллабының  мәнi арқылы *ol, *ot, *or моносиллабтарының әрi етiстiк, әрi есiм мәндi ортақ мазмұнға негiзделген гомогендi синкретизмдер екенiне толық көз жеткiзуге болады. l ≈ r. bul(uņ) ~ bur(ïš): tört bulundagï budïnïγ qop baz qïltim «Төрт бұрыштағы халықты көп бейбiт еттiм» КТү. 30 (Айд. I, 177) ~ қаз. burïš: дүниенiң төртбұрышы. *bul ≈ *bur моносиллабтарының ортақ негiзi *bu тұлғасы. Түркi тiлдерiндегi l ≈ r сәйкестiгi түбiрлес сөздерде фонологиялық мән жүктемей де, семантикалық реңк арқалап та қолданылуы сирек те болса кездеседi: ül(ker) ≈ ür(ker) «плеяды» (ДТС, 625), қаз., ққалп. ül(ker), башқ. ül(kär), қырғ. ür(kör). ül(ker), ur(ker) лексемаларының түбiрi *ul/*ur моносиллабтары (ЭСТЯ, I, 630, 634). Зерттеушiлер морфема жiгiндегi l ≈ r сәйкестiгiн бiрiншi морфема соңындағы l-ға екiншi морфема басындағы r-дiң әсерi арқылы түсiндiредi: qolromal ≈ qoromal «носовой платок» [СИГТЯ,349]. Мұндай тұжырым дербес лексема деңгейiндегi моносиллабтар соңындағы өзгерiстi түсiндiре алмайды. l ≈ r сәйкестiгiнiң залал ≈ зарар «зиян» жұбы тәрiздi кiрме элементтердi де қамтуы аталған құбылыстың түркi тiлдерi қалыптасуымен бiте қайнасқан төл ерекшелiк екенiн бiлдiредi.

Артикуляциялық ерекшелiктерi бойынша күрделi дыбысқа жататын r фонемасының ауслаут жағдайда қолданылуы алтай дәуiрiне дейiнгi кезеңде-ақ қалыптасқан құбылысқа жатады Көне түркi жазба ескерткiштерiнде анлаут r қолданылмайды. Кули Чор жазбасында кездесетiн сөйлемдi С.Е.Малов   ab ablasar r²m²lä teg erti Кч.  9 түрiнде транскрипциялап «он охотился на дикое животное?» деп аударады [Малов 1,102], автор сұрақ белгiсiн қою арқылы өзi де күмәндi екенiн бiлдiрген. Қ.Сартқожаұлы осы сөйлемдi Ab ablasar erim eli tegirti түрiнде транскрипциялайды, аудармасын «Аң ауласа сарбаздардың елi белсенiп шығар едi» түрiнде бередi (Сартқ. 232-234). К.М.Мұсаев С.Е.Маловтың транскрипциясы бойынша r²m²lä сөзi Византия (Рим) болып аударылуы қажеттiгiн көрсете отырып «... можно интерпретировать как: «он охотился до Византии», подчеркивая этим обширность принадлежащей Кули Чуру территории»  деген ой айтады [СИГТЯ,361]. Сөйлемде қолданылған r²m²lä сөзiнен басқа лексемалардың бәрiнiң мағынасы айқындалған сөздер: Ab «охота» (ДТС, 2) «охота (на зверей, дичь)» (ЭСТЯ I, 62); teg «до» (ДТС, 546), «доходить, касаться» (ДТД, 71), erti «едi» (Айд. II, 100). Бiздiң ойымызша ғалымның пiкiрi негiздi, сөйлемнiң тұлғасы да, контекстегi мазмұны да «Аң ауласа Үрiм (Рим) елiне дейiн жетер едi» сөйлемiне сәйкес келедi. Түркi халықтары Византия елiмен де қарым-қатынас орнатқаны жайлы дерек Күлтегiн ескерткiшiнде де сақталған КТү. 4. Қазақ тiлiнде Ұлын ұрымға, қызын Қырымға оралымының сақталуы да осы қарым-қатынастың дәлелi. Түркi тiлдерiнде  r тұлғалы сөздердiң протезалық дыбыстармен айтылуы басқа тiлден енген сөздерден анық ажыратылғанымен, түркiлiк төл сөздердегi анлаут ерiндiктер u, ü, қысаң i, ï, e дыбыстарын тек протеза ретiнде қабылдауға болмайды. Мысалы, ор, өр, ұр, iр(i), ер т.б. сөздердегi анлаут дауыстылар моносиллабтардың негiзгi сұлбасын құрайды. Ескерткiштер тiлiндегi моносиллабтардың соңында қолданылған r фонемасы қазiргi қыпшақ тiлдерiнде толық сақталған, тек бiр-екi сөзде ғана өзгерiс байқалады. r ≈ z. Мойун-Чур ескерткiшi тiлiнде қолданылған jar(ïš) «равнина» (ДТД, 44) сөзi түркi тiлдерiндегi jaj «развертывать» (ЭСТЯ, I, 76), jaz «распускаться» (ДТС, 250) сөздерiмен төркiндес болуы мүмкiн, қаз. žaz → žazïq, žaj → zajdaq (жайдақ жер), ққалп. žaz/zaj, ноғ. jaz/jaj, тат., башқ. jäj. Орхон ескерткiштерi тiлiнен bor «вино» (ДТД, 35) сөзi тiркелген. қаз. boz(a), қырғ. boz(oo). Жалпы алтай тiлдерi бойынша кеңiнен танымал ротацизм құбылысының сөз мағынасына әсерi жасырын синкретизм құбылысының аясында қарастырылып жүргенi белгiлi. r, z дыбыстарының күрделi табиғатын, тiл дамуындағы маңызын көрсететiн ar ≈ az, kör ≈ köz, tiz ≈ tir ≈ ter тәрiздi түбiрлес жұптар ескерткiштер тiлiнде де жиi қолданылады.

Түркi тiлдерi фонетикалық жүйесiнде жан-жақты зерттелген, тарихи даму жолы мен фонематизациялануы, сәйкестiк түзу мүмкiндiгi кеңiнен қарастырылған консонанттар қатарындағы q, k, γ, g дыбыстары ҮII-ІХ ғасыр түркiлерi тiлiнде қолданыс аясының кеңдiгiмен ерекшеленедi. Қатаң q, k дыбыстарының ұяңдану процесiнiң алғашқы нәтижелерi алтай дәуiрiне дейiнгi кезеңде-ақ байқалып, олардың бәсең спирант аллофондары анлаут жағдайда да, ауслаут жағдайда көрiнiс бере бастаған [23,78]. Ұяң γ дыбысы ескерткiштер тiлiнде анлаут позицияда қолданылмайды. Қыпшақ тiлдерiндегi анлаут γ кiрме сөздерге тән, түркiлiк төл сөздердiң ұяң γ-мен айтылуы қарақалпақ тiлiнде кездеседi: γaz «қаз», γarγa «қарға», γawγa «қауға» (ҚқТТС II, 40-46). Оғыздық белгi қарақалпақ этносының, тiлiнiң қалыптасу кезеңiнен бастау алатын құбылыс болса керек. Бәсең артикуляциялы γ фонемасы сөз ортасында және сөз аяғында өзгермелi табиғатымен ерекшеленедi, қазiргi қыпшақ тiлдерi моносиллабтар жүйесi құрамындағы ауслаут γ-ның сақталу деңгейi әртүрлi. γ ≈ g ≈ w ≈ υ ≈ j. *aγ ≈ *aw ≈ *aυ ≈ aj → aγïl ≈ awïl ≈ аυïl: aγ(ïl) «загон для скота» (ДТД, 39) ≈ қаз., ққалп. aw(ïl) ≈ ноғ., тат. аυ(ïl) ≈ қырғ. ajïl «аул». Қазақ тiлiнде көне форма сақталған, aγïl «шөп не қамыстан жасалған төбесi биiк мал қорасы (аула)» (ҚТДС, 13). Енисей ескерткiштерiнен ajïl «аул» Е. 48 (ДТД, 32) тұлғасы тiркелген. Э.В.Севортян *aγ моносиллабын етiстiк-есiм мәндi омоним қатарына жатқызып, архетұлғасын а : γ түрiнде бередi (ЭСТЯ, I, 84). γ ≈ q ≈ k. *jaγ ≈ *jaq/*žaq ≈ *jak → jaγuq ≈ jaqïn/žaqïn ≈ jakïn: jaγuq «близкий» (Айд. I, 211) ≈ ноғ., башқ. jaq(ïn), қаз., ққалп. žaq(ïn) ≈ тат. jak(ïn). Қазақ тiлiнде *jaγ моносиллабынан тараған žuwïq сөзi де қолданыста. γ ≈ ø. Ескерткiштер тiлiнде моносиллабтар құрамындағы ауслаут γ-ның элизияға ұшырауы бiршама жиi кездеседi. *oγ ≈ *u → oγul ≈ ul: oγul «сын» (Айд. I, 216) ≈ қаз., ққалп., ноғ. ul.

Ескерткiштер тiлiнде моносиллабтар соңында ғана қолданылатын ұяң g дыбысының өзгерiс деңгейi γ дыбысының өзгерiстерiмен бiрдей, g фонемасының ауслаут жағдайда қолданылуы қарақалпақ тiлiнде кездеседi: gew(de) «кеуде», güz «күз», gün «күн» (ҚқТТС II, 19-32). g ≈ j. teg ≈ tij: teg «касаться» (ДТД, 71) ≈ қаз., ққалп., ноғ. tij; g ≈ υ сәйкестiгi. *jug ≈ *juυ → jugur ≈ juυïr: jugur «бегать» (ДТД, 48) ≈ ноғ. juυïr; g ≈ k. keg ≈ kek: keg «месть» (Айд. I, 215) ≈ қаз. kek; g ≈ ø. *üg ≈ *ü: ≈ *ö: → ügüz ≈ üzen ≈ özen: üguz «река» (Айд. I, 221) ≈ тат., башқ. üzän ≈ қаз., қар., ққалп. özen. Түркi тiлдерiндегi γ, g дауыссыздарының элизиясы екiншi дәрежелi созылыңқы дауыстылардың қалыптасуымен тiкелей байланысты құбылыс. Қырғ. тiлiнде оо, öö, uu, üü созылыңқылары жиi кездеседi: *aγ ≈ *oo → aγïz ≈ ooz «рот», suγ ≈ suu «вода», taγ ≈ too «гора» (КРС II, 72, 166, 250),  boγ ≈ boo «веревка» (КРС I, 144). Алт. тiлiнде оо, öö, uu, üü созылыңқыларымен қатар аа, ее, ïï, ii созылыңқы дауыстылары да кеңiнен қолданылады: аas «рот», аal «брать», jaa «идти (дождю, граду, снегу)», jaak «щека, косяк», jüü «сок», joon «толстый», jïït(ta) «нюхать», kiij «надевать», soo «остыть», söök «кость», čee «молодой хвойный лес» (Верб. 4, 66, 100, 112, 177, 428). Қазақ тiлiнде көне түркiлiк моносиллабтар соңындағы γ дыбысының көпшiлiгi өзгерiстерге түскенiмен олардың көне формалары да сақталып, ауызекi тiлде, кейде әдеби тiл iшiнде де қолданылатынын аңғару қиын емес.

Көне түркiлiк анлаут q қыпшақ тiлдерiнде негiзiнен қатаңдық табиғатын сақтаған кей тiлдерде ұяңдану, жiңiшкеру процестерi байқалады, мәселен қарақалпақ тiлiнде ұяң γ тұлғалы сөздер кездессе, татар тiлiнде жiңiшке k арқылы айтылатын сөздер бар. Бiрақ бұл құбылыс аталған тiлдердi толық қамтымайды, қатаң q-ны сақтап қалған сөздер де қатар қолданылады. q ≈ k.qal ≈ kal: qal «остаться» (ДТД, 156) ≈ тат. kal (ТРС, 285); q ≈ γ сәйкестiгi: qaz ≈ γaz: qaz «копать» (ДТД, 151) ≈ ққалп. γaz. Бұл дерек ауызекi тiлге негiзделген, қарақалпақ әдеби тiлiнде қатаң тұлға сақталған qazïw «жердi ойыу, шұқырлау, үңгиу» (ҚқТТС III, 91). Сондықтан қарақалпақ тiлiндегi q ≈ γ  сәйкестiгi сөйлеу дәстүрiнде оғыздың ықпалмен қалыптасқан фонетикалық заңдылық қатарына жатады, сондай-ақ қарақалпақтардың этногенездік құрамындағы оғыздық элементтерді де ескерген жөн.q ≈ х сәйкестiгi. Қатаң q-ның х дыбысына өзгеруi ноғай, татар тiлдерiнен байқалады, *qaγ ≈ *ха → qaγan ≈ xan: qaγan «правитель» (ДТД, 120) ≈ қаз., ққалп., ноғ., тат. т.б. xan; *qat ≈ *xat → qatun ≈ xatïn: qatun «госпожа, жена» (ДТД, 51) ≈ ноғ. xatïn «женщина» (НРС, 176). Жалпы түркi тiлдерiне тән qayan сөзi құрамындағы q дыбысының бiршама ұяң х-ға айналуы түркi тiлдерiне араб-парсы тiлiнiң ықпалы күшейген кезең – Х-ХI ғасырларда қалыптасқан болуы керек. Басқа қыпшақ тiлдерiнде қатаң табиғатын сақтаған qatïn сөзiнiң татар, ноғай тiлдерiнде ұяңдануы да осы әсердiң ықпалы.

Көне түркiлiк моносиллабтар құрамындағы анлаут k қазiргi қыпшақ тiлдерiнде өзгерiске түспеген, ауслаут жағдайда  ұяңдануы sekiz «сегiз» сан есiмiнiң құрамынан байқалады. k  ≈ g. *sek ≈ *seg → sekiz ≈ segiz: sekiz «восемь» (ДТД, 65) ≈ қаз., ноғ., қар., тат. segiz/segijz, башқ. hijgez, ққалп. segijz/sekkijz. Қыпшақ тiлдерi iшiнде қарақалпақ тiлi негiзiнен көне тұлғаны сақтап қалғанымен, ұяң варианты да кездеседi: *küm ≈ *güm → küm(üš) ≈ güm(ijs): Орх., Е. küm(üš) «серебро» (ДТД, 56) ~ ққалп. güm(ijs) «қымбат, бахалы ақ түсли металл» (ҚқТТС II, 35). Көне түркiлiк γ, g дыбыстарының ауслаут жағдайда iлгерiлеу заңдылығына ұшырауы немесе үнемдеу құбылысының әсерiнен элизияға түсуi ең жаңа тiлдер қатарында саналып жүрген қыпшақ тобындағы тiлдерге тән болғанымен, жүйелi заңдылық емес.

Ескерткiштер тiлiнде анлаут d фонемасының қолданылмауы түркi тiлдерi консонанттар жүйесiндегi анлаут d-ны көне түркi дәуiрiнен кейiнгi құбылыс ретiнде қарастыруға негiз болмау керек. ХI ғасырда оғыздардың ата-бабалары анлаут d-ны қолданғаны М.Қашқари еңбегiнен белгiлi. Түркi жазбалары дүниеге келген ҮII-IХ ғасырлар мен М.Қашқари заманы арасындағы 100-150 жыл iшiнде бiр дыбыстың ұяңдану процесi толық аяқталып бiтуi мүмкiн емес. Бұл Орхон ескерткiштерiн қалдырған батыс түрiк қағанатында батыс оғыз тiлiнде сөйлейтiн түркiлердiң ата-бабалары билеушi топ құрамына  ықпалы аз болғанын аңғартады. Күлтегiн ескерткiшi мәтiнiндегi Budïnïγ igidejin tijin jïrγaru oγuz budun tapa, ilgerü qïtan, tatabï budun tapa, birgerü tabγač tapa uluγ sü eki jegirmi süņüšdim «Халықты көтерейiн деп, терiстiкте оғыз халқына қарсы, iлгерiде қытан, татабы халықтарына қарсы, бергерi табғачқа қарсы үлкен әскермен он екi (рет) соғыстым» КТү. 28 (Айд. I, 177); jazïņa oγuzγaru sü tašïqdïmïz Oγuj jaγï orduγ «жазына оғызға әскер шығардық, оғыз жауы орданы басты» КТү. 48 (Айд. I, 181) деген сөйлемдер де ескерткiштер иесi оғыздар емес екенiн көрсетуi мүмкін.

Ескерткiштер тiлiнде моносиллабтар соңында келетiн d дыбысы қазiргi қыпшақ тiлдерiнде біршама  өзгерiске түскен. d ≈ j. qod ≈ qoj: Орх., Е. qod «оставлять» (ДТД, 52) ≈ қаз., ққалп., тат. т.б. qoj; Орх., Е. qïd ≈ qïj: qid «резать» (ДТД, 52) ≈ қаз., ққалп. qïj. Қазiргi тiл деректерi бойынша qïd ≈ qïj моносиллабтарының *qï моделiнен жасалған туынды тұлға екенiн аңғаруға болады: қыр(ық), қыс(қар). Көне түркi және қыпшақ тiлдерiндегi d ≈ j сәйкестiгi көптеген сөздердi қамтығанмен кей жағдайда d тұлғасының сақталуы да кездеседi. Мысалы, қазақ тiлiнде аяқ сөзiмен қатар ада болу «аяқталу, таусылу» лексемасы, көне түркiлiк bediz «орнамент» (ДТД, 36) сөзiмен төркiндес бедер лексемасы қолданылса, Талас ескерткiштерiнде кездесетiн idiš «сосуд» (ДТД, 290) сөзi қаз., ққалп., ноғ. тiлдерiнде ыдыс түрiнде сақталған. d ≈ t. öd ≈ öt: od «жельч» (ДТД, 78) ≈ құм., ноғ., қаз. öt/ тат., башқ. üt; Тектес дыбыстар қатарына жататын d ≈ t сәйкестiгi түркi тiлдерiне кеңiнен таралған құбылыс j ≈ d ≈ t ≈ z сәйкестiктер тiзбегiне кiредi. Көне түркi жазба ескерткiштерi тiлiндегi ауслаут z қазiргi қыпшақ тiлдерiнде толық сақталған, өзгерiске түсуi бiр лексемадан ғана көрiнiс бередi. z ≈ s. *üz ≈ *üs → üze ≈ üsti: üze «наверх, вверху» (ДТД, 78) ≈ қаз., ққалп. üsti / башқ. ös(tö). Тат. тiлiнде көне форма сақталған üz(rä) «вверху» (Құрыш. 212). Қазiргi тiлдерде z ≈ s сәйкестiгi кең таралмағанмен аталған дыбыстардың сәйкестiк түзуге теориялық мүмкiндiгi бар.

Ескерткiштер тiлiнде t дыбысы өзiнiң тұрақтылығымен ерекшеленедi, тұрақтылық сапасы қазiргi қыпшақ тiлдерiне де тән.  t ≈ d. at ≈ ad: Орх., Е., Тал. at «имя» (ДТД, 67) ≈ қар. ad t ≈ d сәйкестiгi ескерткiштер тiлiнiң iшiнде де фонемалық мән жүктемей сәйкестiк түзе бередi Тiл деректерi t ≈ d сәйкестiгiнiң сөз мағынасын да ықпал ете  алатынын көрсетедi: ат(та) ≈ ад(ым), ад(ымда), бұл жерде t-ның ұяңдануын екiншi буындағы дауысты ï-ның ықпалы ретiнде түсiндiруге келмейдi, *аt моносиллабымен тұлғалас аt етiстiгiнен жасалған атым: бiр атым насыбай сөзiнде t-ның сақталуы, олар өзiнен кейiн дауыстының ықпалын  қабылдамайтынын көрсетедi. Құд(ық) ≈ құт(ы) сөздерiнiң құрамынан да t ≈ d сәйкестiгiнiң iзi байқалады, елiктеуiштер жүйесiнде t, d дыбыстарының идеофондық табиғаты бiршама айқын көрiнедi.

Түркi тiлдерi фонологиялық жүйесiндегi ең көне дыбыстардың бiрi [21,26] тiл алды қатаң аффрикат č  ҮII-IХ ғасыр ескерткiштерi тiлiнде жиi қолданылатын фонемалар  қатарына жатады. Қыпшақ тiлдерi iшiнде č дыбысын аз қолданатын қыпшақ-ноғай тобындағы тiлдер. Қыпшақ-половец, қыпшақ-бұлғар тобындағы тiлдерде анлаут позицияда сирек  қолданылғанмен, ауслаут позицияда бiршама кеңiрек тараған. č ≈ š. čöl ≈ šöl: čöl «степь, пустыня» (ДТД, 81) ≈ қаз., ққалп. söl; čet ≈ šet: čet «граница, край» (ДТД, 81) ≈ қаз. Šet. Жалпы ескерткiштер тiлiнде č дыбысынан басталатын моносиллабтардың бәрi қыпшақ-ноғай тобындағы тiлдерде š-дыбысына өзгерсе, басқа қыпшақ тiлдерiнде č тұлғасының сақталуы да, š-ға өзгеруi де кездеседi. Ескерткiштер тiлiнiң өз iшiнде де č ≈ š фонологиялық мән жүктемей қолданыла бередi. Ауслаут жағдайда č ≈ š ≈ s сәйкестiгi. ač ≈ aš ≈ as: ač «открывать» (ДТД, 80), қар., құм., тат. ač ≈ қаз., ққалп., ноғ. аš ≈ башқ. as; üč ≈ üš ≈ ös: üč «три» (ДТД, 80), тат. öč ≈ қаз., ноғ., ққалп. üš ≈ башқ. ös. Түркi тiлдерiндегi č, š, s дыбыстары тарихи-генетикалық тұрғыдан да, теориялық тұрғыдан да сәйкестiк түзу мүмкiндiгi бар тектес дыбыстар.

Тiл алды спиранты š фонемасы ескерткiштер тiлiнде  č, s дыбыстарымен фонологиялық мән жүктемей ауыса бередi, бұл көне  жәдiгерлер иесiнiң этностық  құрамында әртүрлi диалектiде сөйлейтiн түркi тайпалары шоғырланғанын көрсетедi. š ≈ s. šïk ≈ sïq: šïk/sïk «теснить» (ДТД, 82) ≈ қаз., ққалп., ноғ. sïq; šuw ≈ suw: šuw/sub «вода» (ДТД, 82) ≈ қаз., ққалп., тат. suw, ноғ., қар. suυ, башқ. тiлiмен š ≈ s ≈ h сәйкестiгi түзiледi. hïw «вода» (БРРБУС, 105). Башқұрт тiлiндегi h дыбысының күрделi табиғаты көптеген зерттеулерден белгiлi [31,81. 34,402]. Түркi тiлдерi бойынша тұрақтылығымен ерекшеленетiн s фрикативi түркi жазба ескерткiштерi мен қазiргi қыпшақ тiлдерi арасында да өз табиғатын сақтаған, жүйелi өзгерiсi бұлғар-қыпшақ тобындағы башқұрт тiлiнен көрiнiс бередi. s ≈ h. sa ≈ *ha: sa «считать» (ДТД, 64) ≈ башқ. ha(n); sï ≈ *hï: sï «ломать» (ДТД, 64) ≈  башқ. hï(n); sen ≈ hijn: sen «ты» (ДТД, 65) ≈ hijn. s ≈ š i. is ≈ iš: is «работа, дом» (ДТД, 64) ≈ құм. ijš, тат. эš; bis ≈ bijš: bis/beš «пять» (ДТД, 39) ≈ тат., башқ. bijš, құм. beš; *bis ≈ *bijs: bisük «потомство» (ДТД, 39) ≈ башқ., тат. bijšek т.б. Келтiрiлген мысалдар негiзiнде көне түркiлiк анлаут s қыпшақ тiлдерiнде сақталып, тек башқұрт тiлiнде өзгерiске түссе, ауслаут s қыпшақ-ноғай тобындағы тiлдерде өзгерiссiз сақталып, қыпшақ-половец, қыпшақ-бұлғар тiлдерiнде s, š тұлғалары араласа қолданылатынына көз жеткiземiз.

Ескерткішер тілі мен қазіргі қыпшақ тілдері моносиллабтар жүйесіндегі дыбыс сәйкестіктері аясында көрініс беретін дауыссыз фоно-корреляттар жалпы түркі тілдері эволюциясының алғашқы кезеңдерінен бастау алатын түркі түбірінің тұрақтылығымен қатар өзгермелі де икемді сапасын көрсетін фоно-морфо-семантикалық құбылыс. Түркi тiлдерi лексикалық қорының негiзiн қалайтын бiр буынды түбiрлер мен түбiр-негiздердiң белгiлi бiр дәрежеде тұрақтылығын сақтаумен қатар өзгеруге де бейiмдiлiгiн моносиллабтар құрамындағы фоно-корреляттар айқындайды. Жалпы тұрпат пен жалпы мазмұнның тұрақтылық сапасы гомогендi моносиллаб-корреляттардың дербес лексемаға ыдырауы нәтижесiнде өзгермелi, икемдi сапаға айналады. Тiл онтологиясының күрделiлiгi жүйелi тiлдiк құрылымның аясында кейбiр қайшылықтардың iз қалдыруымен де сипатталады.

«Моносиллабтар дамуындағы тұлға мен мазмұн» деп  аталатын V тарауда тіл дамуындағы тұлға мен мазмұны үйлесімділігі, көне түркілер мен қазақтардың таным ортақтығының тілдегі бейнесі моносиллабтық деңгейде сараланады. Әлемді, қоршаған ортаны, қоғамдағы адамның орнын айқындайтын дүниетанымды, идеялар мен көзқарастар жүйесін, танымдық, этикалық, эстетикалық қатынастарды зерттеуге бағытталған философия ғылымының алғашқы кезеңінде-ақ дүниені танудың негізгі тетігі ретінде таным мен ойлау және ойлаудың материалдық формасы – тіл басты назарда болды.

Тілді зерттеуде формула тәрізді тілдік модельдерді қолданған структуралық тіл білімінің әдіс-тәсілдері тілдің танымдық, биопсихологиялық қырларын терең аша алмағанымен, интралингвистикалық заңдылықтарды анықтауда үлкен нәтижелерге жетті, сондай-ақ барлық гуманитарлық ғылым салаларындағы тілдің рөлін, белсендiлiгiн, маңызын көрсетіп берді (Ф.де Соссюр, Э.Бенвенист, Н.С.Трубецкий т.б.). Структуралистік лингвистика анықтаған таңбалар мағынасы теориясы структурализмнің өзімен антиномиялық бағыттағы антропологиялық лингвистиканың мүдделерімен белгілі бір дәрежеде астасып жатқанын байқатады. Түркі тілдеріне қатысты көптеген  құнды еңбектер структуралық лингвистиканың амал-тәсілдері мен ұстаным-қағидаларын негізгі алғанымен түбіртануға, ішкі құрылымға, сөз семантикасына, сөзжасамдық модельдерге, сөз этимологиясына арналған зерттеулерде, тіл онтогенезі, имитатив теориясы, этногенез бен глоттогенез бірлігі, тілдің этнолингвистикалық сипаты, әлеуметтік негізі жайлы антропоцентристік бағыттағы тілдің танымдық қырларын меңзеген тұжырымдар түркi тiл бiлiмiнде когнитивтi бағдар кеңiнен тарағанға дейiн-ақ айтылып жүрді. Алғашқы қалыптасу кезеңінде логикалық категориялардың тілге қатысы жөніндегі гипотезалар мен танымдық қағидалардың сипаттамалық негізіне ғана сүйенген когнитивті лингвистика бірте-бірте өзінің ішкі құрылымын, категориялық аппаратын, теориялық концепциясын, принциптерін айқындап, дербес лингвистикалық бағыт ретінде орнықты. Қазақ тiл бiлiмiнде де тiлдiң  танымдық қырларын лингвокогнитологиялық, лингвокультурологиялық, лингвопсихологиялық аспектiде концептуалды жүйенiң iшкi, сыртқы құрылымдық модельдерiн сомдауға бағытталған бiрнеше зерттеулер жарияланды (Жаманбаева Қ., Ислам А., Тiлеубердиев А., Қосымова Г., Жапақов С., Әмiрбекова А. т.б.). Жалпы тiлдi танымдық тұрғыдан зерделеуде паремиологиялық жүйе, фразеологизмдер, көркем шығарма тiлiндегi бейнелi оралымдар, мәдени лексика мен ономастикондар, кәсiби сөздер мен терминдер негiзге алынуда. Ғаламның толыққанды тiлдiк бейнесi жетiлген,  көркем тiл арқылы сомдалатындықтан бойына этно-мәдени ақпаратты молынан жинаған лексемалардың талдауға түсуi аса маңызды. Дегенмен тiлдiң танымдық қырларын анықтауда моносиллабтық деңгей де қалыс қалмағаны жөн. Бұл жағдайда iшкi мазмұнмен қатар сыртқы тұлға да қатысады. Себебі тілдің танымдық қырларын зерттеуде қолданылатын концепт ядросы адам санасындағы ең алғашқы археидея, олардың тiлдегi көрiнiсi – архитұлғасы дыбыстар мен дыбыс тiркестерi, бiршама жетiлген кезеңдегi бейнесi – моносиллабтар.

Түбiрлес моносиллабтардың семантикалық аясының ауқымдылығы, семантикалық өрiс шеңберiнде синонимдес те, антонимдес те ұғымдардың қамтылуы көп жағдайда архитұлға құрамындағы дыбыстардың өзгерiстерiмен немесе екi-үш құрамды моносиллабқа негiз болған iлкi түбiрлерге жаңа дыбыстардың қосылуымен ажыратылуы бiр буындылардың акустикалық бейнесiн тек материалдық жамылғаш ретiнде қарастыруды негіздей алмайды, яғни моносиллабтар табиғаты мұндай бiржақтылықты қабылдамайды. Архитұлға мен архисемада модификациялық қатынастағы байланыс бар. Бұл антропогенездік, глоттогенездік, онтологиялық және гносеологиялық, семиотикалық негізде, аталған ілімдерді сабақтастыра отырып қана анықтауға болатын құбылыс. Ал ішкі тұлға мен сыртқы тұлғаның арасындағы абстракциялық, ассоциациялық, аналогиялық қатынастар адамзаттың алғашқы дыбыстық тілі қалыптасқаннан кейінгі ақыл-ойдың жетілген кезеңдерінде, адам санасында бұрын танылған құбылыстар мен заттардың, қимыл, іс-әрекеттің тілдік жүйедегі орныққан атауларын қолдана отырып, сол ұғымның ерекше белгілерін жаңа танылған ұғымдармен салыстыру, ұқсату, байланыстыру нәтижесінде жүретін процесс. Тілді онтологиялық негізде зерделеу парадигмасы аясынан биофизиологиялық, психофизиологиялық, логикалық, семиотикалық амал-тәсілдермен қатар фонеманың, графикалық таңбаның идеялық қырларына сүйенетін идеофондық, идеографиялық болжамдар да тыс қалмағаны жөн. Кеңестік тіл білімінде дыбыстық таңбалардың идеялық-мазмұндық сипаттары әр жылдары, әртүрлі әдіс-тәсілдер арқылы қарастырылып келді (Журавлев А.Т., Гурджиева Е.А., Воронин С.В., Горелов И.Н., Хусайын К.Ш. т.б.). Имитативтер жүйесiндегi белгілі бiр идеяны білдіретін дыбыстар мен дыбыс тіркестері кездейсоқ қолданылмайтыны туралы пікірлер лингвистикадағы фоно-семантика теориясын қалыптастырды. Фоно-семантикалық зерттеулер нәтижелері ұғым-идеяның маңыздылығын мойындай отырып, моносиллабтық деңгейдегі дыбыстық тұлғаны кездейсақ «материалдық жамылғыш» ретінде қарастыруды қолдамайды.

Қазіргі жетілген, жүйеленген дыбыстық тілдің деректері негізінде алғашқы адамзат тілінің элементтерін анықтауды көздейтін «имитатив теориясының» ретроспективті талдау әдістерін көне түркі тіліндегі, қазіргі тіліміздегі  еліктеуіштер мен бейнелеуіштерге қатысы жоқ саналатын бір буынды түбір-негіздердің архитұлғалары мен архисемаларын ажыратуда да қолдануға болатын сияқты. Себебі түркі тілдеріндегі имитативтер тобына жатпайтын жекелеген  лексемалардан бейнелеуіш, еліктеуіш негізді сөздермен жақындықты байқауға болады. Мәселен, гомогенді бейнелеуіштердің үлкен шоғырын құрайтын *ža/*žï/*žu (жалт, жұлт, жылт, жылтыр, жалтыр, жарқ, жұрқ, жарық, жұлдыз, т.б.) имитатив негізді түбірлер мен жан, жақ, жалын, жылу т.б. тәрізді отқа, байланысты лексемаларға негіз болып тұрған *žï/*žu ілкі түбірін мағыналық-мазмұндық жағынан да, тұлғалық-сұлбалық жағынан да сабақтастыруға болады. *ža/*žï/*žu моносиллабы сегменттерінің семантикалық өріс шеңберіндегі таралу амплитудасы да әр қилы, кейде бір-біріне өте жақын тектес ұғымдарды бірдірсе, кейде аналогиялық жолмен бір-бірінен біршама алшақ ұғымдардың лингвистикалық бірлікке айналуына негіз болады. Жалт-жұлт, жылт, жарқ-жұрқ, жарқырау, т.б. сөздерінің ортақ семасы «сәуле шашу» болса, жалтыр, жылтыр лексемалары «жылтырауық, жалтырауық» мәнімен қоса «тегіс, кедір-бұдырсыз» семасына, жан, жақ етістіктері «жарық, жылу шығаратын құбылысты тудыру әрекетін» жалын сөзі «от жану әрекетінің нәтижесін», жалқын лексемасы «от жалынының түсін», жай, жасын «найзағай, нәтижесінде жарқыл, от ұшқындары байқалатын, табиғи құбылыс» мағыналарын береді. От бар жерде жоғары температура, қызу бар. Осы сема жылу сөзіне, жаз/жай (жайлау) «жылдың жылы мезгілі» лексемаларына негіз болып тұр. Төңірегіне сәулесін түсірер жарқыл, от бар жерде жарық бар. Жарық сөзінің семасы мағыналық ауысу негізінде жарқын (жарқын болашақ) «ашық, айқын», ақжарқын (жарқын көңіл) «ниеті таза, адал» ұғымдарын берсе, жайдары «ақжарқын», жайна «құлпырау» лексемаларына жылдың ең жылы, жаймашуақ мерзімі жаз сөзінің басты сапалық белгілері уәждік қызмет атқарады. «Жарқыл, жылу, от, жарық т.б.» семаларын бойында сақтаған *ža/*žï/*žu (түркі тілдері бойынша: *ja/ji/ju, *da/di/du, *sa/si/su, *ča/čï/ču ≈ *ša/šï/šu тұлғалы комплекске кіретін лексемалар тобы түркі тілдерінің қазақ векторының өзінде отызға жуық. Ал жалпы түркі тілдерінде, жалпы алтай тілдері бойынша тұлғалық та, семантикалық та парадигмасы әлдеқайда ұлғаяры анық. Қазiргi тiл деректерi негiзiнде *ža/*žï/*žu тұлғлары арқылы қалыптасқан моносиллабтардың даму жолы түркi тiлдерi дамуының бiрнеше кезеңiн қамтитынын аңғарамыз:

1 кезең. СV модельдi *ža/*zï/*žu тұлғалары құрамындағы дауыстылардың мағыналық реңктерге ие болуы – а «жарықтың, от жанудың, жыл табының айқындылығы күштiлiгi», ï «бәсеңдiлiгi», u «құбылыстың бiрде бәсең, бiрде айқын бiлiнуi»;

2 кезең. *ža/*žï/*žu моносиллабтарынан СVС модельдi тұлғалар қалыптасып, олардың бастапқы ортақ мазмұны дараланып, нақтыланып, дербес мағыналарға негiз болады, мұндағы даралаушы сема соңғы дауыссыздардың қызметiмен байланысты. *ža моделiнiң тұлғалық парадигмасы мен семантикалық деривациясын былай көрсетуге болады.

Мұндай мысалдар дыбыстық символика мен мағына жүктейтін идеофондардың тіркесінен жасалған имитативтердің ілкі түбірі екі бағытта дамитынын көрсетеді: 1. таза имитативтік сипатын сақтай отырып, бірнеше дәрежелі индикаторларды қабылдау арқылы жүйелі түрде қалыптасқан өздеріне тән сөзжасам модельдері негізінде дамыса (*жа, жарқ, жарқыл, жарқылда, жарқыра,  жарқылдақ т.б.); 2. еліктеуіштік, бейнелеуіштік мәнінен ажырап, шарттылық, таңбалық сипат ала отырып, семасиологияның жалпы заңдылықтарына орай түбір-негіздер жасалып (жан, жақ, жаз, жай, жал(ын) т.б.), одан әрі қалыптасқан сөзжасам модельдері арқылы туынды сөздер өрбиді. Екі бағытта да архетүбірлер мен архисеманың тарихи-эволюциялық дамуы белгілі бір тілдік ортадағы этностық сипаты бар қауымның қоршаған табиғи ортаны танып-білу деңгейімен, эстетикалық-образдық дүниетанымымен, жалпы болмысымен біте қайнасып жүзеге асатын процесс.

Ұлттық сананың өсуі мен ұлттық дүниетанымның қалыптасуы рухани бастауларға негізделетіндіктен қазақ халқының дүниетанымы да көне түркілердің рухани-танымдық құндылықтарынан бастау алады. Ұрпақтан ұрпаққа жалғасып келе жатқан адам түйсігіндегі филогенетикалық белгілердің санада жаңғырып, оның тілінен көрініс тауып отыруына орай тіл этностың болмысын айқындайтын, оның барлық рухани-мәдени құндылықтарын (әдет-ғұрпы, наным-сенімі, өнер-білімі т.б.) кешенді түрде бойына сіңірген рухани күшке айналады. ҮІІ-ІҮ ғасырда өмір сүрген көне түркілер мен олардың қазіргі ұрпақтарының бірі қазақ халқының дүниетанымдық-мәдени сабақтастығы бабалар қалдырған көне жазба мұралар тілінен анық байқалады. Көне түркілер танымында ерекше орын алған қасиетті ұғымдар Umaj, qut мифонимдері арқылы беріледі. Көне түркiлер ұғымында да, қазақтар ұғымында да Umaj лексемасы өмiрдiң, өсiп-өнудiң, денсаулықтың, әдемiлiк пен әсемдiктiң, бақыт пен құт-берекенiң, үйлесiмдiлiктiң, өнер мен бiлiмнiң жиынтық мәнiнен тұратын мифологиялық концептiнiң лингвистикалық бейнесi, тұлғалық, мазмұндық жағынан қалыптасқан грамматикалық құрылым Umaj сөзінiң монғол тілінде «ана құрсағы», «жатыр» (МҚС, 509) мәнінде қолданылуы, қазақ тiлiндегi ұрғашы, ұрық, ұрпақ, ру, үрпi, үрiм (үрiм-бұтақ), көне түркi тiлiндегi urï «племя, потомок»  Е., 26, urug «потомство» КТү. 10 (ДТД, 77), монғол тiлiндегi ургац «өнiм, түсiм, шығым, коктем» ураг «ұрық, тұқым» ураглах «құдаласу» (МҚС, 514, 512) т.б. лексемалары құрамындағы *ur, *ur моносиллабтарымен түбiрлес екенiн көрсетедi. Ескерткiштер тiлiнде Ү модельдi u «увеличивать» (ДТД, 74) етiстiгi тiркелгенi белгiлi. Ulga «расти», ulgat «вырастить», uluγ «большой, важный» (ДТД, 76) сөздерiне негiз болған *ul моносиллабы u етiстiгiнен дамыған, бұл топқа қазiргi қазақ тiлiндегi ұлы, ұлғаю, ұласу, үлкен лексемалары да кiредi. Жалпы түркi тiлдерiндегi «үлкею», «көбею», «өсу», «ұрпақ тарату», «жалғасу» т.б. семаларын сақтаған сөздердiң тұлғасында да сәйкестiктердiң болуы *ur/*ür ≈ *uγ ≈ *üg ≈ *um/üm ≈ *ul/*ül моносиллабтарын гомогендi тұлғалар ретiнде қарастырып, ортақ iлкi түбiрi «ұрпақ әкелу, көбею, жалғасу, өсу т.б.» мазмұнын сақтаған u/ü тұлғасы екенiн ажыратуға мүмкiндiк бередi. Көне мұралар тiлiнде ög «мать» oγul «сын, дитя», oγuš «племя», uγïš «многочисленный» (ДТД, 77, 75) сөздерiнiң қолданылуы жоғарыда көрсетiлген моносиллабтар кешенiне өс, өн, өр (өркенде, өрле) моносиллабтарын да қосуға болатынын көрсетедi. Демек о бастағы u етiстiгiнiң ü, o, ö варианттары да болғанына көз жеткiземiз, уақыт өте олардың мағыналық реңктерi даралана бастаса, дауыссыз l, m, n, t, s, q, γ, g дыбыстарын қабылдау арқылы бiршама дербес мағыналарға ие болған. Қазіргі түркі халықтары тілінде qut  лексемасының жалпы семантикасы бір-бірінен алшақ кетпейді: тув. Kuwt «миф. Жан, өмір беруші күш» (ТувРС, 253); алт. kuwt «өмірлік күш-қуат мағынасындағы жан; ұрпақ, бақыт сайлаушы рух» (Верб. 103); хак. xuwt «тірі адамның жаны». Егер ол адамды тастап кетсе адам ауыра бастайды, қайтып келмесе өмірден өтеді; өзб. – qut «І. ас, тамақ; ІІ. бақыт, молшылық» quwtij učqïj «қатты қорқу» (УзРС, 663); ұйғ. quwt «бақыт» (УРС, 611); қырғ. kuwt 1. «миф. түндіктен қоламтаға түетін күрең қызыл түсті зат. Құтты ұстап алған адамға бақыт әкеледі (оны тек жақсы, таза, адал адам ғана ұстай алады, жаман адамның қолында нәжіске айналып кетеді)»; 2. «адам мен малдың қорғаушысы»; 3. «кие (идол)»; 4. «өмірлік күш-қуат, рух, жан» (КРС, 452), тат., ққалп., құм., башқ. тiлдерiнде де qut лексемасы  «отбасына, жеке адамға береке-бақыт әкелетiн кие» мәнiнде жұмсалады, көне түркі тілі сөздігінде qut «счастье», «благо», «удача», «успех», «счастливый удел» (ДТС, 471).  Көне түркілер танымында да қазіргі түркілер танымында да құттың символикалық сакральді мәні оның аталық негiзiн бейнелейдi. Қазақтар танымында да, басқа түркi халықтарының ұғымында да құт қонады, рухани құндылықтармен қамтамасыз ететiн кие. Құт ұғымының ұшу мүмкiндiгi qut мифонимiн qus сөзiмен байланыстыруға жетелейдi. Халық танымында қайтыс болған адамның жаны qut болып ұшып кетедi деген ұғымның қалыптасуы да осыған саяды. qut, qus сөздерiнiң iлкi түбiрi «ұшу, ұшу қабiлетi бар» семаларын сақтаған *qu тұлғасы болуы мүмкiн, -t, -s форманттары  даралаушы семалардың мәнiн сақтаған.

Сан қабатты бiр концепт бойына жинақталған идеялық таңбалар тiзбегi ортақ белгiлерге негiзделген мәндес ұғымдарды да, аралық ұғымдарды да, антиномиялық ұғымдарды да қамтиды. Әрбiр тiзбектiң полярлық шегi қарама-қарсы мәнмен тұйықталады. Философтар диалектиканың дуалистiк теориясына орай концепт ұғымын қарама-қайшылықтар бiрлiгi ретiнде тануы да осындан туындайды. Лингвистикалық ғылым бойынша ноосфералық әлемдегi мұндай қарама-қарсылық коннекторлары тiлдiк әлемде бинарлық жұптар арқылы көрiнiс табады. Тiлдегi бинарлық қатынас алғашқы бейтарап ұғымның қарама-қарсы нұсқаларының танылуына байланысты мазмұнның полярлануы нәтижесiнде мағынаның қарама-қарсы бағытқа ыдырауымен қатар жүретiн құбылыс. Антиномиялық сипатқа ие бинарлық жұптардың орталық шегiндегi бейтарап ұғым оппозициялық ұғымдармен тепе-теңдiк қатынасты сақтайды. Түркi тiлдерi тарихи лексикологиясында түбiрлес моносиллабтардың антонимдiк сипаты ғылымда белгiлi құбылыс, сирек болса да кел ↔ кет, ат ↔ ал, сат ↔ сал, бас ≈ баш(ай), ұш ↔ ұс(та), ыз(ғар) ↔ ыс(тық) т.б. сөздердiң оппозициялық қырлары, олардың гомогендiлiгi туралы болжамдар айтылуда Түбiрлес моносиллабтардың антонимдес семаларының ыдырауына белгiлi бiр дәрежеде моносиллабтардың сыртқы тұлғасы да қатысатынын қарама-қарсы мәндегi түбiрлес сөздердiң тұлғалық ерекшелiктерiнен аңғарамыз. ҮII-IХ ғасыр мұралары тiлiмен қазiргi қазақ тiлi моносиллабтар жүйесiнiң тұлғалық ерекшелiктерiн салыстыра қарастырғанда да жалпы түркi тiлдерiне ортақ гомогендi оппозициялардың iздерiн байқауға болады.

*ur ↔ er: ұрғашы ↔ еркек. Қазiргi қазақ тiлiндегi Адам концептiсi мен оның көнетүркiлiк аналогы Кiсi концептiсiнiң тiлдiк моделi адам/кiсi лексемалары  ұрғашы ↔ еркек бинарлық жұбының орталық, бейтарап нүктесiн бейнелейдi. Жалпы түркi тiлдерiндегi *ur, er моносиллабтарының генетикалық төркiндестiгi олардың жалпы тұрпатындағы ортақтық пен жалпы мазмұнындағы ортақ «жалпы тiршiлiк иесiнiң дүниеге келуi, өсiп өркендеуi» семасы арқылы сипатталады. *ur моносиллабы кешенiне кiретiн тiлдiк бiрлiктер аталған тұлғаның екiншi дәрежелi моносиллаб екенiн көрсетедi, iлкi түбiр бiр құрамды *u тұлғасы болуы мүмкiн. Көне түркi тiлiнде urï, urïγ «потомство» (ДТД, 77) сөздерiнiң «жалпы ұрпақ» мәнiнде, орта ғасыр ескерткiштерiнде  oγlan сөзiнiң «жалпы бала» мәнiнде қолданылуы (Құрыш. 174) да *u/*o тұлғасының о баста гендерлiк текке қатыссыз жалпылама мәнде қолданылғанын көремiз. er моносиллабы *u тұлғасы негiзiнде емес, оның бiршама жетiлiп, жараланған тұлғасы *ur моносиллабы арқылы жасалған. Бұл жерде u дыбысының е дыбысына тiкелей ауыса алмайтынын есте ұстау қажет, көне түркi тiлiндегi е дыбысы мен қысаң i дыбыстары өзара ауысуға  бейiм дыбыстар екенiн негiзге ала отырып, u ≈ е сәйкестiгiн u/ü ≈ о/ö ≈ ï/i ≈ е/ä тiзбегiнiң аясында қарастырған жөн. Түркi тiлдерi дыбыс жүйесiнiң өзара алмасу шеңберi аса кең. Фоно-семантикалық даму барысында жалпы «көбею, өсу, ұрпақ тарату» мәнiнде қолданылған *ur моносиллабының  бастапқы аналық негiзi ұрғашы лексемасына, аталық негiзi ер/еркек лексемасына арқау болған сияқты. Ер-азаматтың бойындағы күш-қайрат сапасы ер «батыр» сөзiнiң дифференциал семасын айқындайды, аналық сема ем, емiзу т.б. лексемаларына да негiз болған. *ur ↔ er параллелiнiң гомогендi бинарлық сапасын монғол тiлiндегi эr ↔ эm коннекторлары айғақтай түседi: эр «ер, еркек», эр хүн «ер жiгiт, ер азамат», эр мал «еркек мал», эм «ұрғашы», эм мал «ұрғашы мал», эм хонь «саулық қой», эр эм болох «үйлену, тұрмыс құру, бас құрау» (МҚС, 770, 775).

Көне түркiлiк танымда адамзаттың өмiр сүруiне, өсiп-өркендеуiне жағдай жасаушы маңызды нысан ретiнде таңбаланған ақпарат jir – sub қосарлы лексемасының түпкi мазмұндық құрылымында сақталғандықтан ол «Табиғат» – «Адам» – «Қоғам» триадасын бiр-бiрiмен жалғастырушы дәнекер қызметiн де атқарады. Себебi жер, су моносиллабтары «Табиғат» концептiсiнiң негiзгi тiлдiк моделi бола отырып, мифологиялық сана бойынша адам тәнiн жаратушы «аналық негiз», ақиқат сана бойынша «адам мекенi» ретiнде «Адам/кiсi» концептiсiнiң, «белгiлi мемлекеттiң территориясы» ұғымы арқылы «Қоғам» концептiсiнiң тiлдiк модельдерiн құрайды. Моносиллабтық бірліктер арқылы айқындалатын концептілер тоғысы түркiлердiң табиғи болмыс-бiтiмiнде қалыптасқан даралық қасиеттерiн: жаратылыспен бiте қайнасқан табиғатпен үндестiгiн; туған жер – ата мекендi пiр тұтатын жершiлдiгiн; халқын, жұртын сүйетiн елдiк позициясының берiктiгiн; азаттық пен тәуелсiздi бәрiнен жоғары қоятын асқақ рухын сипаттайды.

 Көне түркілер мен қазақтардың таным отрақтығының тілдегі бейнесін ономастикондар құрамындағы моносиллабтардың табиғаты тереңдете түседі. ҮІІ-IХ ғасыр аясында өмiр сүрiп, өзiндiк дара мәдениетiн қалыптастырған көне түркiлердiң бар болмысын, дүниетанымдық ерекшелiктерiн көрсететiн онимдiк бiрлiктер көне түркi жазба мұраларында молынан сақталған. Олардың негiзгi бөлiгiн топонимдер, антропонимдер, этнонимдер құрайды, Aj, kün, Ülker тәрiздi космонимдер, Täņri теонимi, Umaj, qut, ïduq jer-sub мифонимдерi, тұлпарларды атауға арналған зоонимдер қолданылады.

Дербес тiл белгiлi бiр тiлдiк қауым ыңғайында ғана қалыптасатындықтан этностық топтардың құрылымдық негiзiн, субэтникалық құрамын анықтау мен тiл табиғатын тану өзара сабақтас процестер. Орхон-Енисей жазба ескерткіштерінде отызға жуық этнонимдер кездеседі. ҮІІ-ІХ ғасыр жазба мұраларында жиі қолданылатыны türk этнониміне талдау жасаған зерттеушілер сүйенген тілдік деректерді лексика-семантикалық жағынан екі топқа бөліп қарастыруға болады. 1. «күшті, қуатты, алдыңғы, ең, нағыз, таңдаулы, маңызды, сыйлы, басшы, билеуші т.б.» семаларын беретін көне түркілік türk «сильный, могучий», «самый, обильный, предельный» (ДТС, 599), орта түркілік türk jigit «достигший зрелого возраста, взрослый юноша», türk qujaš «верхняя кульминация, наивысшего положение Солнца на небе» (МК І, 353); қырғ. тілінде turk «крупный, жирный (об овцах)» (КРС ІІ, 284); бур. тіліндегі türüü «первый, головной, передовой, почетный» (БМРС, 458); монғ. тілінде tэrgüün «басы, алды, алдыңғы», «басшы, жауапты»; tör «үкімет, мемлекет», «заң, ереже, тәртіп» (МҚС, 473, 497); қаз. тілінде tör «құрметті, сыйлы орын», tөre «хан тұқымы, сыйлы, құрметті адам, билік басындағылар» сөздері; 2. «туу, дүниеге келу» семасынан тараған «туған үй», «туған ауыл», «туған-туысқан» мәнін беретін сөздер: монғол тілінде – töröx «туу», töröl «туыс, ағайын, туысқан», törölx «тума, туған, ата», törxöm «төркін» (МҚС, 474); қырғ. тілінде törö «родить», töröt «роды», törkün «родители и родня жены» (КРС ІІ, 260, 261); қазақ тілінде – törkin «әйел адамның туған-туысқандары, туған үйі, туған жері». Бірінші топтағы «күшті, билеуші, таңдаулы, кемеліне келген, сыйлы, нағыз т.б.» семаларын беретін tör/tor/tür тұлғасы мен екінші топтағы «туу» семасынан тараған tör тұлғасын гомогенді сөздер деп қарауға толық негіз жоқ. Алғашқы адамзат тілінің қалыптасу кезеңі негізінде онтогенездік ізденістер жүргізілсе аталған түбір-негіздердің гетерогендік сипаты теріске шығуы да мүмкін. Зерттеушілер пікірі арасындағы қайшылық та осыдан туындайды. Түркі халықтарының өткен тарихы, еркіндікті сүйген өмір-салты, өр, өткір болмыс-бітімі, образды ойлау жүйесі, жауынгерлік қабілеті анық байқалатын ҮІІ-ҮІІІ ғасыр жазба мұраларының тілі, мазмұн-идеясы тұрғысынан сараласақ түрк/түркі этнонимінің жалпылама мәні бірінші топта қарастырған törk/tork/türk лексемаларының семантикалық аясына сай келеді және бұл сөздердің тектес түбірден тарағаны да дау тудырмайды.

Көне түркі жазбаларының оқиға желісі негізінен сол кездегі түркі елдерінің басынан өткізген тарихи-әлеуметтік, саяси оқиғаларға, жаугершілік жағдайдағы халықтың жай-күйі мен ел бастаған қағандардың, олардың төңірегіндегі кеңесшілері мен қолбасшы батырлардың әскери-тактикалық іс-әрекеттерін, ел басқарудағы және көрші елдермен дипломатиялық қарым-қатынас орнатудағы іскерлігі мен кемшіліктерін баяндауға, тәңірлік идеясын барлық түркі жұртшылығын ынтымаққа, бірлікке шақырудың құралы ретінде насихаттауға құрылғандықтан ескеткіштер тіліндегі антропонимдер түркілік аристократияға тән гонорофорлық есімдерден тұрады. Сондықтан Орхон, Енисей, Талас жазбаларындағы кейіпкерлер есімдерінің басым бөлігіне титуларлық лексемалар қосарланып қолданылады. El: Eletmič, Elteris, Elbilgе – көне түркі тілінен қазақ тіліне тұлғалық жағынан да, мағыналық жағынан да ешбір өзгеріссіз жеткен el «ел, жұрт, мемлекет» лексемасы арқылы жасалған антропонимдерді түркі аристократиясының ең құраметті өкілдері ғана иеленген. Қ.Сартқожаұлы Екінші Түрік қағанатында Құтлығ қағанға Елтеріс (ел төресі), Біріккен түркі қағанатында Тур-айынға Ел етміш (ел етуші) атаулары берілгендігін, байырғы түркілер қағанатты алғаш орнатушыға ғана Ел сөзі қосылған лауазым беріп отырғандығын көрсетеді [Сартқ]. Осы дерек негізінде Екінші Түрік қағанатын құрушы Қутлығ-Елтеріс қағанның әйелі Елбілге/Ілбілге қатунның есімі де дана қағанның жары, серігі, Күлтегін мен Білгеқағандай ақылды ұлдардың анасы ретінде халық құрметінен туған лақап ат екенін болжауға болады. Көне түркілер тілінде ерекше қасиетті, қадірлі ұғымды білдірген el сөзі қазіргі қазақтар тілінде де өзінің терең мазмұнын, ұлттың бірегей болмысын айшықтайтын идеялық құндылығын, символдық мәнін сақтай отырып, антропонимдер жүйесінде кеңінен қолданылуда. Еl моносиллабы негізінде жасалған антропонимдердің мазмұнында «елін сүйетін, елі силайтын азамат» идеясы жатқаны белгілі. Қазақ танымындағы Елбасы, елағасы, еланасы тәрізді  екінің біріне берілмейтiн құрметті атаулар да көне түркілiк дәстүрдің жалғасы. Ескерткіштер тіліндегі el/il моносиллабтары арқылы жасалған Еletmič, Іlbilge есімдерінің екінші компонентерін құрайтын et «ет, істе», bil «біл», моносиллабтары айқын ажыратылса, Еlteris антропонимін «Ел төресі» түрінде талдау әлі де тереңірек зерттеуді қажет ететін сияқты. Көне түркілік «билік, билік басындағылар, заң» мәнін беретін tör моносиллабы мен антропонимд құрамындағы teris тұлғасын бір сөздің варианттары ретінде қарастыруға толық негіз жоқ, біріншіден ö ≈ е дыбыстарының тікелей ауысуға мүмкіндігі аз, екіншіден көне түркі тілінде тәуелдік жалғаулары құрамында -is, -ïs морфемасы  қолданылмайды, үшінші жақтың тәуелдік  формасы -ï, -і, -sï, -sі жалпы түркілік антропонимдердің сөзжасам моделінде толық түсіп қалады, жартылай ықшамдалу кездеспейді. Мысалы Ilbilge антропонимінің толық құрамы ilbilgesi «Ел білгесі/ел данасы». Elteris антропонимінің екінші сыңары teris сөзі ter/tir «жина, тер» етістігінің ортақ етіс тұлғасы болуы мүмкін, ескерткіштер тілінде ортақ етіс -us/-üs, -ïs/-is, -uš/-üš қосымшалары арқылы жасалады. Күлтегін ескерткішінде tirilip, jetmis er bolmis «Жиналып жетпіс ер болды» КТү. 12 (Айд. І, 173) сөйлеміндегі tir/ter етістігінің мәні негізінде Elteris антропонимінің мазмұнында «елді жинаушы, қайта басын біріктіруші» мотиві жатқанын аңғарамыз.

Отыздан аса адам есiмдерiнен тұратын көне түркiлiк антропожүйе құрамында жиі қолданылған моносиллабтар қатарына: Beg: Beg-čor Тон., 31, Urugbeg Е., 26, Umajbeg Е., 28, Siligbeg КТү.; Tut: Bukag tutïq, Künš tutïq Е., 35, Oŋ tutïq КТү., 31, 32, Eltuγan tutïq Е; Čor/čur: Balu čor Е., 24, Qara čur Тал., 2, Küli čor, 13, Mojun čor МЧ., І, Tamγan čor Он., 4;  Bars: Bars beg КТү., 20; jol: Jolïγ tegin; qul: Ešqulï; оz: Оzmïš tegin; qïj: Qïjaγan; qut: Qütlïγ; ög; alp: Ögdem ïnal alp т.б. көптеген тұлғаларды атауға болады. ҮII-ҮIII ғасыр түркiлерi мен қазақ тiлi антропожүйесiндегi моносиллабтардың жалпы мазмұны негiзiнде аталым уәжiндегi басты символдық-аксиологиялық белгiлер мен семантикалық идея моносиллабтар бойында жинақталатынын нақтылай түседі.

ҮІ-ІХ ғасырларда өмір сүрген көне түркілер тілінен дерек беретін Орхон, Енисей, Талас-Шу жазбаларында елуден аса географиялық атаулар кездеседі. Олардың қатарында Тoγu balïq КТү. 44, Besbalïq БҚ., 28, Bökli КТү. 4, Bolču КТү. 37, Ezgent qadïz БҚ., 31, Bajïrqu КТү. 34, Burγa МЧ II, Bes kečen БҚ., 2, Bukegük МЧ III, Birkü МЧ I, Jabïš tokuš МЧ III, jarïs jazï Тон., 33, Jogro МЧ III, Qara bulaq МЧ II, Qara Jota МЧ II, Kejre МЧ I, Kergün МЧ II, Keņü Tarman КТү. 21, Kögür МЧ II, Kečin КЧ, 10, Kešdim Е., 24, Altun kapar Е., 29, Tüņker  Sakïš МЧ, II, Šokak МЧ, III, т.б. ойконимдерді, Altun Т., 20, Beņlugek Тон., 44, Kögmen КТү. 17, Ötuken КТү. 3, Čugaj КТк. 6 сияқты оронимдерді, Aqtermel Тон., 25, Anï Тон., 27, Edük Qatun Е., 3, Jar ügüz МЧ I, Jïnčü КТк. 3, Jašïl КТү., 17, Idil Е., 36, Toγla БҚ. 30, Kök öņig БҚ. 42, Kem МЧ II тәрізді гидронимдер бар. Мұндай топонимдердің біразы қазір қолданылмайтын (Toγu balïq, Besbalïq жойылып кеткен тарихи қалалар) көне атаулар болса, бір бөлігі қазір де қолданылатын, бірақ бастапқы мән-мағынасы көмескіленген атаулар, енді бір тобы дыбыстық, морфологиялық, семантикалық заңдылықтар арқылы қазіргі атауларын анықтауға болатын топонимдер. ҮII-IХ ғасыр ескерткiштерi тiлi мен қазiргi қазақ тiлi жер-су атауларында aq «ақ», al «ал қызыл», *aš(ïγ) «ащы», baš «бас», baj «бай», bal «бал», beš/bes «бес», *bul(aq) «бұлақ», *bur «бұр», bel «бел», er «ер», *ez(gi) «iзгi (жақсы)», jot(a) «жота», jar «жар», jaz(ï) «жазық», jïš «жыныс», köl «көл», kök «көк», qaz «қаз(құс)», *qar(a) «қара», *qam(ïš) «қамыс», öņ(gü) «үңгу», üg(üz) «өзен», üč «үш», šïp «су», toγ(la) «толы», toυ(gö) «төбе» т.б. тәрiздi моносиллабтардың жиi қолданылуы, топоним жасау модельдерiнiң ортақтығы көне жазба иелерi мен қазiргi қазақтардың ортақ топонимиялық стереотиптердi сақтаған бiр топонимиялық тұлғаның ұрпақтары екенiн айқын көрсетедi. Көне түркi мұралар тiлiндегi ономастикондардың моносиллабтық негiзiн ажыратып, олардың құрылымдық, мазмұндық ерекшелiктерiн анықтау жалпы лексикалық қордың өзегiн құрайтын түбiрлер мен түбiр-негiздердiң адамзат өмiрiндегi тiлдiң маңызын айқындайтын сан қырлы рухани-функционалдық, ақпараттық-мазмұндық сапаны қамтамасыз ететiн лингво-онтологиялық құрылым екенiн нақтылай түседi.

ҚОРЫТЫНДЫ

ҮII-IХ ғасыр ескерткiштерi тiлiнде қыпшақтық белгiлердiң молынан сақталуы, сол белгiлердiң қазiргi қыпшақ тобындағы түркi тiлдерiнде бiрде әдеби тiлде, бiрде диалектiлiк ерекшелiктерде үнемi қайталанып отыруы, Мойун-Чур ескерткiшi тiлiндегi түрк-қыпшақ этнонимдерiнiң бiр этнос атауы ретiнде қолданылуы кезiнде белгiлi ғалымдар тарапынан ұсынылған «түрк», «қыпшақ» атауларының синонимдес мәнде жұмсалу мүмкiндiгi жайлы болжамның ақиқатқа жақындығын, көне жәдiгер иелерi тілі мен көне қыпшақ тiлдерiнiң тығыз байланысын бiлдiредi. Тiл лингвоэволюциясындағы мираскерлiк сабақтастық адам ағзасындағы, қанындағы генетикалық жалғастықпен пара-пар жүретiн феномендiк құбылыс. Сондықтан жалпы түркi жұртшылығына ортақ Орхон, Енисей, Талас ескерткiштерiнен қазiргi қыпшақ тобына кiретiн тiлдердiң де алар үлесi де ауқымды болмақ.

1. Моносиллабтар құрамындағы анлаут q, k, t, s, č, š дыбыстарының толық сақталуы; анлаут ұяң b фонемасының кеңiнен қолданылуы; кей жағдайда анлаут b ≈ m корреляциясының екi нұсқасының да қатар кездесуi; ауслаут q, k, t, s, č, š дыбыстарының сақталуы; ауслаут t ≈ d, s ≈ š, č ≈ š фоно-корреляттарының кездесуi; анлаут дауысты a ≈ o, u ≈ o, ü ≈ ö, e ≈ i фоно-корреляттарының қолданылуы ескерткiштер тiлiнiң қыпшақ-оғыздық сипатын бейнелейдi.

2. Адамзат өмiрiндегi тiлдiң маңызын айқындайтын сан қырлы рухани-функционалдық сапаны қамтамасыз ететiн лингво-онтологиялық құрылым болып табылатын моносиллабтар құрамындағы фоно-корреляттардың идеофондық, идеосегменттiк реңктерi мен фоно-семантикалық қырлары лексикалық байлықтың негiзiн құрайтын түркi түбiрлерiнiң ең шағын құрылымнан дамығаны жайлы көзқарастарды нақтылай түседi.

3. Тiл элементтерiнiң  абстрактiлi-шарттылық сипаты неғұрлым басым болған сайын оның шынайы табиғатын танып-бiлу, тарихи даму жолын анықтау да күрделене түседi, адамзат өмiрiндегi маңыздылығы артқан сайын жетiлген дыбыстық тiлде оның бастапқы жай-күйiнiң сiлемдерi мен болмашы iздерi ғана сақталады. Түркi тiлдерiндегi V, VC модельдi моносиллабтар да сондай реликт белгiлер, өте ежелгi лексикалық қордың сұлбасы.

4. Зерттеу нәтижелері Орхон, Енисей, Талас ескерткiштерi және қазiргi қыпшақ тiлдерi моносиллабтар жүйесiндегi дыбыс сәйкестіктерінің фоно-морфо-семантикалық табиғаты түркi тілдерiндегi дауыстыларға немесе дауыссыздарға басымдық беру жайлы тұжырымдардың тым бiржақты екенiн көрсетедi. Дербес мағыналы жаңа сөз тудыруда дауыстылар мен дауыссыздар бiрдей қатысады. Түбiрлес моносиллабтардың мәнi синонимдiк, омонимдiк (полисемиялы), антонимдiк сипатта да бола бередi және денотаттың заттық-құбылыстық, iс-қимылдық сапалары ескерiлмейдi. Түбiрлес моносиллабтарға ортақ мазмұн-идея негiзiнен бiрiншi дәрежелi V, СV модельдерiнде сақталып, екiншi дәрежелi VС, VСС, СVС, СVСС модельдерiнiң қалыптасуы нәтижесінде мағына нақтылана түседi, одан кейiнгi сөзжасам барысында моносиллаб мағынасы қайта күңгiрттенiп, жаңа тұлғаға сай жаңа мағына қалыптасады. Идеялық қабiлетi бар фоно-модификаторларды жетiлген агглютинативтiк кезеңдегi түбiрлерден айқын ажыратылатын сөзжасамдық аффикстермен бiрдей деңгейде қойып, қызметi айқын грамматикалық көрсеткiш ретiнде қарастыруға келмейдi. Түркi түбiрлерiнiң V, VС, СV, СVС, VСС, СVСС модельдерi түркiлiк тектiл дәуiрiнде-ақ қолданыста болған құбылыстар.

5. Түркi тiлдерi лексикалық қорының негiзiн қалайтын бiр буынды түбiрлер мен түбiр-негiздердiң белгiлi бiр дәрежеде тұрақтылығын сақтауымен қатар өзгеруге де бейiмдiлiгiн зертелуші тілдердің моносиллабтар құрамындағы фоно-корреляттар айқындайды. Жалпы тұрпат пен жалпы мазмұнның тұрақтылық сапасы гомогендi моносиллаб-корреляттардың дербес лексемаға ыдырауы нәтижесiнде өзгермелi, икемдi сапаға айналады. Тiл онтологиясының күрделiлiгi жүйелi тiлдiк құрылымның аясында кейбiр қайшылықтардың iз қалдыруымен де сипатталады. Орхон, Енисей, Талас ескерткiштер тiлiндегi бiр буынды түбiр-негiздердiң құрылымын бейнелейтiн V, СV, VС, СVС, СVСС, VСС модельдерiнiң қазiргi қыпшақ тiлдерiндегi тұрақтылық сапасы мен өзгермелi сапасының деңгейi де әртүрлi әрi мұндай құбылыстардың қалыптасуы да белгiлi бiр шеңбердiң, жүйелi заңдылықтың аясында қарастыруға келмейдi. Алғашқы моносиллабтардың  бiрнеше рефлекстi варианттары болуы мүмкiн, бiрiншi дәрежелi V моделiне негiз болған дауысты мен СV моделiнiң құрамындағы ингредиенттердiң рефлекстiк варианттарды қамту мүмкiндiгi жоғары,  лингво-эволюциялық процесте әрбiр рефлекстiк варианттар ортақ идеямен бiрге, дефинициялық белгiлердi де қабылдайды. Бұл ортақ мазмұнға негiзделген корреляттарды қалыптастырады. Сондықтан V және СV модельдi түбiрлес моносиллабтарды бiр ғана тұлғада реконструкциялау нәтиже бермейдi, олардың архитұлғасы мен архисемасы полиформалы және полисемалы болып келедi. Бұл қасиет мағына бiршама айқындалған екiншi, үшiншi дәрежелi моносиллабтар –   VС, VСС, СVС, СVСС модельдерiнде бәсеңдеуi мүмкiн, фонетикалық заңдылықтарға орай аталған модельдерден екiншi дәрежелi V, СV тұлғаларының қайта туындауы ықтимал. Мұндай процестер тiлдiк құрылымға бiраз жүйесiздiк реңк бередi.

6. Сыртқы тұлға мен ішкі тұлға онтологиялық және лингвистикалық тұрғыдан тiлдiң дамуына жағдай жасайды, жаңадан танылған құбылыстар мен заттарды таңбалайтын, бейнелейтін ұғымның денотаттық және сигнификаттық атауларын қалыптастырады. Сыртқы тұлғаның да, ішкі тұлғаның да шарттылық сипаты адамзат тілі дамуының кейінгі кезеңдерінің жемісі. Тілдің таңбалық сипаты да ішкі тұлға мен сыртқы тұлғаның шарттылық сипаттарына негізделді. Тiлдiң танымдық қырларын зерттеуде қолданылатын концепт ядросы адам санасындағы ең алғашқы археидея, олардың тiлдегi көрiнiсi – архитұлғасы дыбыстар мен дыбыс тiркестерi, бiршама жетiлген кезеңдегi бейнесi – моносиллабтар. Сондықтан концепт жүйесiн анықтау ең алдымен адам санасында танылған архенышандар, археидеялар, археұғымдар, архисемалар мен архитұлғалардың арақатынасын көрсетуге негiзделiп, тiлдiк  дерек ретiнде бiр буынды сөздердiң iшкi-сыртқы модельдiк құрылымы талдауға түсуi қажет.

7. Туыс тiлдердің моносиллабтық жүйесіндегі мазмұндық, тұлғалық сәйкестiктер  сол тiл иелерінің этностық санасындағы концептуалды жүйенiң, табиғат пен қоғамды, бүкiл әлемдi тануы мен қабылдауындағы ерекшелiктерiн сақтайтын тiлдiк сананың ортақтығының нәтижесi. Сондықтан көне түркi тiлi мен қазақ тiлiндегi бiр негiзден өрбiген түбiрлес сөздердiң тұлғалық парадигмасы мен семантикалық таралу өрiсiндегi сәйкестiктер де таным бiрлiгiнiң көрсеткiшi бола алады.

8. Көне түркiлік онимдерге негiз болған моносиллабтардың қазақ тiлi ономастикалық жүйесiнде де сақталуы тарихи-лингвистикалық, ономасиология-лық сабақтастықтың берiктiгiн бiлдiрумен қатар аталым уәжiндегi басты символдық-аксиологиялық белгiлер мен семантикалық идея моносиллабтар бойында жинақталатынын дәйектейді.

Қорта айтқанда Орхон, Енисей, Талас ескерткiштерi тiлiнде қыпшақтық бояудың айқындығын ескерткіштер мен қыпшақ тілдері моносиллабтар құрамындағы фоно–корреляцияның көк түркілер тілінен де, қазіргі қыпшақ тілдерінен де орын алуы нақтылай түсед. Бұл - көне жәдiгерлер иесi тілі мен қазiргi қыпшақ тiлдерi арасындағы тығыз мирасқорлық сабақтастықтың көрiнiсi.

Пайдаланылған әдебиеттер тізімі

1 Малов С.Е. Памятники древнетюрской письменности (Тексты и исследования). –Москва-Ленинград: Изд-во АН СССР, 1951. –452 с.

2 Батманов И.А. Язык енисейских памятников древнетюркской письменности. –Фрунзе: Изд-во. АН КиргССР, 1959. –218 с.

3 Насилов В.М. Язык орхоно-енисейских памятников. –Москва: Восточная литература, 1962. –87 с.

4 Тенишев Э.Р. О наддиалектном характере языка тюркских рунических памятников // Turcologiсa. К семидесятилетию академика А.Н.Кононова. –Ленинград, 1976. -С. 164-172 .

5 Кононов А.Н. Грамматика языка тюркских рунических памятников. ҮII-IХ вв. –Ленинград: Наука, 1980. –256 с.

        6 Баскаков Н.А.  Ведение в изучение тюркских языков. — Москва: Наука, 1969.-384 с.  

        7 Кондратьев В.Г. Грамматический строй языка памятников     древнетюркской письменности ҮІІІ-ХІвв. –Ленинград: Изд-во ЛГУ, 1981. –191.с . 

        8 Аманжолов С. Памятники древнетюрской письменности в их отношение к совремменным тюркским языкам // Орхонские надписи. –Семей:  Дәуiр, 2001.-С. 131-133.

        9 Закиев М.З. Татары: проблемы истории и языка. –Казань: ИНСАН, 1995. -464 с.

        10 Кузеев Р.Г. Происхождение башкирского народа, этнический состав, история расселения. –Москва:Наука, 1974. -399 с.

        11 Кумыков Т.Х. Этногенез балкарского и карачаевского народов в исторической литературе // О происхождении балкарцев и карачаевцев.–Нальчик: Кабардин – балкарское книжное издательство, 1960. -С. 16 - 32.

        12 Янковский Х. Қырым татар тiлi және Орта Азия қыпшақ тiлдерi // Қазiргi заманғы түркология: теориясы, практикасы және алдағы мiндеттерi. Екiншi халықаралық түркология конгресi. I-бөл. –Түркiстан: Тұран, 2006. -26-30 бб.

         13 Языки мира. Тюркские языки. Бишкек: Кыргызстан, 1997. -. 542 с.                                                                                                        

         14 Зайончковский А. К вопросу о структуре корня в тюркских языках: глагольные основы моносиллабические (односложные) типа С+Г (согласный + гласный) // Вопросы языкознания.— 1961. № 2. -С. 28-29.

         15 Макаев Э.А. Вопросы построения сравнительной грамматики и тюркских языков // Светская тюркология. –1971, № 2. -С. 21-25.

16 Кормушин И.В. Лексико-семантическое развитие *qa в алтайских языках // Тюркская лексикология и лексикография. –Москва: Наука, 1971. -С. 10-14.

17 Томанов М. Тiл тарихы туралы зерттеулер. –Алматы: Ғылым 2002. - 614 б.

18 Кайдаров А.Т. Структура односложных корней и основ в казахском языке. –Алма-Ата: Наука, 1986. –323 с.

19 Кажыбеков Е.З. Глагольно-именная корреляция гомогенных корней в тюркских языках. –Алма-Ата: Наука, 1986. –270 с.

20 Манкеева Ж. Методы вычленения мертвых корней в составе двусложных глаголов-императивов // Вопросы тюркского языкзнания. –Алма-Ата: Наука 1985. -С. 53-57.

21 Сағындықов Б. Қазақ тiлi лексикасы дамуының этимологиялық негiздерi. –Алматы: Санат, 1994. -166 б.

22 Шайхулов А. К проблеме корневых основ и корневых слов в тюркских языках // Түркология, 2004, №2. -С. 51-63.

23 Баскаков Н.А. Историко-типологическая фонология тюркских языков. –Москва: Наука, 1988. – 207 с.

24 Щербак А.М. Сравнительная фонетика тюркских языков // Ленинград: Наука, 1970, - 202 с..

25 Хусаинов К. Звукоизобразительность в казахском языке. –Алма-Ата:Наука, 1988. -232 с.

26 Базарбаева З. Әлемдiк тiл бiлiмiндегi фонема теориясының дамуы // Қазiргi заманғы түркология: теориясы, практикасы және алдағы мiндеттерi. –Түркiстан: Тұран, 2004. -359-367 бб.

27 Омарбеков С., Жүнісов Н. Ауызекі тіліміздің дыбыс жүйесі. Алматы: Мектеп, 1985. - 206 б.

28 Бернштам А.Н. Избранные труды. Т.1. – Москва: Наука, 1999. -670 с.

содержание   ..  40  41  42  43  44  45  46  47  48  49  50  ..