2. Тарау. ҚР – дағы шағын және орта бизнестің даму тенденциялары
2.1. ҚР – дағы шағын және орта бизнестің жағдайы.
Бұл сұрақта Қазақстандық кіші және орта кәсіпкерліктің қазіргі кезедегі
мен соңғы жылдардағы жағдайы қарастырылады.
Дамыған индустриалды мемлекеттерде шағын бизнестің өзі ғана жалпы ішкі
өнімнің 50% - дан астамын алады. Біздің елімізде болса, шағын бизнесті
және оған орта бизнесті қосқанның өзінде олардың ЖІӨ - гі сыбағалы үлесі
30% - дан аспайды. Мәселен, 2002 жылдың нәтижелері бойынша еліміздегі
шағын және орта бизнес субъектілерінің жалпы іші өнімдегі үлесі 17%
болды, ал 2003 жылы бұл пайыздық қатынас 20% шамасында болды. Бұл
статистикалық мәліметтер осы сектордың ұлттық экономикасындағы елеулі
еместігін көрсетеді. /1.,2../.
Бірақ шағын бизнес субъектілерінің елеулігі бөлшек сауда саласында
байқалады. Осы саладағы олардың үлесі 90% - ға жетеді.
Мұндай жағдайдың қалыптасуын ең алдымен осы сектордың бәсекелестік
еместік қабілетімен байланысты.
Шағын және орта кәсіпкерлік секторындағы қалыптасып отырған жағдайдың
қандай екенін көру үшін енді статистикалық мәліметтерді келтірейік.
Қазақстандық экономиканың соңғы бес жылдағы қарқынды өсуі өзінің
бастауын әлемдік рыноктардағы шикізат ресурстарына бағалардың
шарықтауынан және үкіметтің сауатты нарық реформаларды жүргізуінен
алады. Олардың нәтижесінде Қазақстандық экономикаға ақша массасының
(мұнай долларының түсімінен) қысымы артып барады. Сол себепті қазіргі
кезде біздің елімізде инвестициялау объектілерінің тапшылығы байқалуда.
Сондықтан көптеген тұлғалар өз істерін ашуға тырысуда.
Статистика бойынша ҚР – сы агенттігінің мағлұматтары бойынша 2004 жылғы
1 қаңтар қарсаңында біздің елімізде шағын бизнестің 130779 субъектілері
тіркелген. Олардың 71,5% әрекет етеді. Бұл өткен периодтағы осы
көрсеткіштегі 11,8% көп. 2004 жылдың 1 қаңтарында белсенді кіші
кәсіпорындарының 42,2% саудаға, автомобильдерді жөндеуге және үй
шаруашылығы қолдамындағы өнімдерді өндіруге мамандырылған. Ал
өнеркәсіптік бағыттағы әрекет ететін белсенді шағын кәсіпорындардың
үлесі 12,5% , ал осы кәсіпорындардың 90,2% өңдеу бойынша өнеркәсіптік
қызметті жүзеге асырады /3./.
Жоғарыда келтіріліп кеткен статистикалық мәлеметтерден көріп
отырғанымыздай шағын бизнес субъектілері көбінесе сауда мен сервис
саласында әрекет етеді. Ол көбінесе шағын кәсіпорында ашушылардың
бастапқы қапиталдарының аздығымен байланысты. Сондай – ақ, өнеркәсіптік
қызметті жүзеге асыратын кіші бизнес субъектілерінің аз үлесі
мемлекеттік реттеудің жетілмегендігімен және құрал – жабдықтармен
технологияларды импорттауға кедендік төлемдердің ауыртпалығымен
түсіндіріледі.
Одан ары біз Қазақстанда әрекет ететін шағын кәсіпорындардың салалар
бойынша ұсынысының құрылымын қарастырамыз. Олардың ұсыныстарының салалар
бойынша құрылымы келесі (2.1. кесте) кестеде берілген /1/.
2.1. кесте. Салалар бойынша кіші бизнес субъектілерінің ұсыныс құрылымы.
(01.01.05)14
Қызмет ету сферасы
Үлесі, %
Орташа құны
Сауда
28,9
94300
Аптекалар, формакология
2,5
90100
Ойын - сауық индустриясы
4,2
527500
Қоғамдық тағамдану
11,3
240800
Өндіріс
23,1
418300
Ауыл шаруашылығы
10,0
222100
Сервис сферасы
19,5
428050
Барлығы
100
288736
Келесі статистикалық мәліметтерде біз шағын бизнестің сфералары
бойынша инвесторлардың артықшылықтарын беруді қарастырамыз. Олар
келесі кестеде (2.1.2) берілген:
2.1.2
кесте. Шағын бизнестің сфералары бойынша инвесторлардың артықшылық
берулері. (2005ж. 1 қаңтар)15
Қызмет ету сферасы
Үлесі,
%
Сауда
17,6
Аптекалар, формакология
8,8
Ойын – сауық индустриясы
5,9
Қоғамдық тағамдандыру
17,6
Өндіріс
29,4
Ауыл шаруашылығы
10,0
Сервис сферасы
20,6
Барлығы
100
Көріп отырғанымыздай кіші бизнес субъектілерінің ұсынысындағы сауданың
алатын сапалық үлесі ең жоғары болып тұр. Екінші орында өндіріс секторы
– 23,1% , ал үшінші сервис секторы - 19,5%. Төртінші орында қоғамдық
тағамдандыру 11,3% - бен алады.
Сапалар бойынша инвесторлардыуң артықшылық беруіне келетін болсақ,
инвесторлар қазіргі таңда шағын бизнес секторы бойынша өндіріске капитал
салымын жасағанды қалайды. 2.1.2. кесте бойынша ол өндіріс секторына
инвесторлардың артықшылық беруі 29,4% - да пайыз құрады. Мұндай
тендецияның қалыптасуы біздің пікіріміз бойынша ақша массасының тез өсуі
мен экономикадағы сапаны инвестициялық объектілер мен жобалардың
тапшылығымен байлынысты. Сондай-ақ сауда секторы бойынша қазіргі кезде
бәсекелестік өте күшті және рентабелділік төмен, сол
_______________________________________________
14,15 Панорама № 14, 9.апреля, 2004 год - 12 стр.
себепті бірінші орында болып келген сауда секторына инвестициалау
қазіргі
кезде төмендеп, шағын бизнестегі инвестиция тарту бойынша сауда 3-ші
орынға түсіп қалып отыр. Инвестиция тарту бойынша шағын бизнес
секторында 2-ші орында Сервис секторы ашады. Көптеген дамыған елдердің
көпжылдық тәжірибесі көрсетіп отырғандай экономика дамыған сайын, оның
басым бөлігін қызмет көрсету сапасы ала бастайды. Статистикалық
қорытындыларға сәйкес мұндай тендеция бізде де орын алып келе жатыр,
инвестициялық тартымдылығы жағынан өткен жыл бойынша 3-ші орынға сауда
секторымен қоғамдық тағамдандыру бөлісіп тұр.
2006 ж. 1 қаңтарындағы мәліметтер бойынша тіркелген шағын бизнес
субъектілерінің саны бойынша 1-ші орынға Алматы қаласы алады. Осы кезде
Алматы қаласында 45512 кіші кәсіпорындар тіркелген. Алматы қаласы
бойынша шағын бизнесте жұмысбастылардың саны 174435 адам болды. Бұл
өткен жылмен салыстырғанда 13%-ға көп. Егер 1998 ж. Алматы қаласы
бойынша шағын бизнесте 80 мың адам жұмыс басты болса, 2005ж. осы
сектордағы жұмыс бастылар саны 175 мыңға жетті. Ал жаңа жұмыс
орындарының саны 95 мыңды құрады. Оңтүстік Астанада баршыға 42 мың
кәсіпорындар тіркелген. Олардың 27677 нақты әрекет етеді. 20602 жеке
кәсіпкер тіркелді. Бұл 2003 жылдың ұқсас периодымен салыстырғанда 48 %-ғы
көп. Жалпы Алматы қаласы бойынша кіші бизнес қазынаға 30 млрд теңге
түсім түсірген. Бұл қашанда бюджет бойынша шығындарын жабады.
Сондай-ақ шағын кәсіпорындардың тіркелуінің көптігі Астанада, Оңтүстік
Қазақстан облысында, шығыс Қазақстан, Қарағанды және Павлодар
облыстарында бақыланады.
Ал өткен жыл бойынша шығыс кәсіпорындарында ең аз тіркелуі батыс-
қазақстан, солтүстік – қазақстан, Қызылорда, Атырау және Маңғыстау
облыстарында болды. Статистика көрсетіп отырғандай тіркелген шағын
кәсіпорндар көбінесе өнеркәсіптік базасы және сауда-делдалдық қызмет
дамыған аймақтарда шоғырланған. Оны біз келесі кестеден көре аламыз
(2.1.3 кесте): Шағын бизнес кәсіпорындарының саны.16
Барлық тіркелген
қожалықтар
Олардан әрекет етушілердің саны
барлығы
бірлік
Бар/на
%
бірлік
үлесі
бірлік
үлесі
Республика бойынша
132308
100,0
94696
100,00
46745
100,00
Ақмола облысы
4365
3,3
3523
3,7
2174
4,7
Ақтөбе облысы
4921
3,7
3787
4,0
1520
3,3
Алматы облысы
5844
4,4
4673
4,9
3181
6,8
Атырау облысы
3385
2,6
2911
3,1
1044
2,2
Шығыс Қазақстан
8971
6,8
6282
6,6
3674
7,9
Жамбыл облысы
4027
3,0
2817
3,0
1131
2,4
Батыс Қазақстан облысы
2848
2,2
2389
2,5
1296
2,8
Қарағанды облысы
8590
6,5
6585
7,0
2849
6,1
Қостанай облысы
5336
4,0
4038
4,3
1981
4,2
Қызылорда облысы
2593
2,0
2157
2,3
1269
2,7
Маңғыстау облысы
3639
2,8
2922
3,1
1270
2,7
Павлодар облысы
6549
4,9
5009
5,3
2832
6,1
Сол.т Қазақстан облысы
3055
2,3
2470
2,6
1238
2,6
Оңт.т Қазақстан облысы
11971
9,0
7737
8,2
3180
6,8
Астана қаласы
10082
7,6
8646
9,1
4582
9,8
Алматы қаласы
46132
34,9
28750
30,3
13524
28,9
Статистикалық тіркегіш деректерінде республика
бойынша 2005 ж. Ақпан айының 1-ші жұлдызына дейін бизнеспен
айналысытанын 132,3% мыңнан астам шағын кәсіпорын тіркелген бұл
көрсеткіш өтен жылғы осы кезеңдегі деңгейден 11,8% –ға жоғары. Тіркелген
кәсіпорынның 71,6% –ға жақыны жұмыс ісьтейтін (экономикалық жүзеге
асырған немесе жүзеге асыра алатын ) кәсіпорындар. Осы кәсәпорындардың
жұмыс істемейтін кәсіпрындар қатарын құрайды. Белсенді жұмыс істейтін
кәсіпорындырдың көпшілігі(42%) саудаға автомобильді, тұрмыстық және жеке
бас мүліктерін жөндейтін салаларға, өнеркәсіп саласына (12,7%) және
жылжымайтын мүліктер мен аперацияларға жасауға жолдау тұтынушыларға
көрсететін көрсететін сапаларға (13,2%) тиесілі.
Өткен жылдың оны кезеңмен салыстырғанда, Алматы (34, 3%), Оңтүстік
Қазақстан (22,4%), батыс Қазақстан (18,7%) және шығыс Қазақстан (16,8%)
облыстарында және Алматы (15,6%) қаласында белсенді жұмыс істемейтін
кәсіпорындар саны қарқынды өскені байқалады.
Республиканың шағын бизнес кәсіпорындар 2004ж. 1 ақпанға есептелген
дерек бойынша 478,5 мың адам жұмыспен қамтылған, бұл көрсеткіш өткен
жылдың осы кезеңіндегі 5,8 %-ға артты. Есептелген дерек бойынша 2005 ж.
қаңтар айында өткізілген. өнімнен түскен табыс 48651,3 млн теңге болды,
бұл көрсеткіш өткен жылдың өткен жылдың осы кезеніңдегіден 10,9%-ға
жоғары .
Ауылшаруашылық саласында шағын бизнес жағдайы шаруа қожалықтарының
өркендеуімен сипатталады. Республика юойынша 2005 ж. ақпан айының 1-ші
жұлдызына дейін 149,8 мыңнан астам шаруа (фермер) қожағылы тіркелген.
Оның 81,2%- дан астамы экономикалық қызметтері белсенді түде іске
асыруда. Шаруа қожалықтарында малдары бойынша, немесе егін алқаптарын
пайдаланатын болса, онда мұндй қожалықтар жұмыс істемеейтін шаруа
қожалықтар қатарына іледі.шаруа қожалықтары туралы деректер әр облысқа
жеке-жеке есептеу арқылы беріліп отыр.
Жалпы тіркелген шаруа қожалықтары мен оларда жұмыс істемейтін адамдардың
саны келесі аймақтық кескін бойынша құрылған кестеден құруға болады
(2.1.4 кесте):
10
11
Шаруа
қожалықтары мен олардағы жұмыс бастылар.
№
Барлық тіркелген
қожалықтар
Олардан әрекет етушілердің саны
Әрекет ететін
қожалықтарда жұмбастылар
бірлік
Барлығына %
- да
бірлік
үлесі
Адам
үлесі
1
Республика бойынша
149830
100,00
121730
100,00
371890
100,00
2
Ақмола облысы
4455
2,97
2805
2,30
10540
2,83
3
Ақтөбе облысы
4587
3,06
3273
2,69
9179
2,47
4
Алматы облысы
39195
26,16
31744
20,08
96800
26,03
5
Атырау облысы
1466
0,98
1039
0,85
2261
0,61
6
Шығыс Қазақстан
13029
8,70
12218
10,04
35338
9,50
7
Жамбыл облысы
10641
7,10
8009
6,58
26700
7,18
8
Батыс Қазақстан облысы
3748
2,50
2799
2,30
9557
2,57
9
Қарағанды облысы
5540
3,70
4690
3,85
18350
4,93
10
Қостанай облысы
7887
5,26
4170
3,43
10250
2,76
11
Қызылорда облысы
1792
1,20
728
0,60
3334
0,90
12
Маңғыстау облысы
727
0,48
345
0,28
660
0,18
13
Павлодар облысы
3526
2,35
2294
1,88
7850
2,11
14
Сол.т Қазақстан облысы
6050
4,04
4630
3,80
13000
3,50
15
Оңт.т Қазақстан облысы
47115
31,45
42974
35,30
128025
34,43
16
Астана қаласы
25
0,02
3
0,00
4
0,00
17
Алматы қаласы
52
0,03
9
0,01
42
0,01
Қазақстандағы қазіргі таңда кіші және орта бизнестің жағдайы дамыған
мемлекеттермен салыстырғанда нашарлау болып табылады. Себебі, кіші және
орта бизнестің дамуындағы кедергілер өте көп. Бұл кедергілер мемлекеттің
саясатымен рыноктың инфрақұрылымының жетілмегендігінен./4/
Қазіргі таңда шағын кәсіпкерлік жаңа даму сатысында. Осы секторларға
елеулі үлкен қаражаттар инвестициялануда. Бірақ бұл инвестициялау
ассиметриялы болып отыр. Капитал салымдары көбінесе осы сектор бойынша,
яғни кіші және орта кәсіпкерлік сферасында сауда саласына және сервиспен
шағын және қызмет көрсету бағыттары бойынша жүзеге асырылуда. Оның
себебі, шағын және орта бизнестің осы сфераларында инвестициялы ақталу
мерзімі қысқалау және бұл сфераларда өтемпаздықты көтеретін айналым
қажаттары көп болғандықтан.
Сондай-ақ біздің еліміздегі кіші және орта кәсіпкерлік секторында
инновациялық қызметті жүзеге асыру дамымаған. Жалпы инновациялық қызмет
айналысатын венчурлық кәсіпорындар біздің елімізде жоқтың қасы. Бірақ
болашақта мемлекеттің жүргізіп жатқан ұлттық экономиканы
диферсификациялау мен модернизациялау юойынша қабылданған тұрлі
бағдармалар мен жүргізіліп жатқан саясатына байланысты мұндай
кәсәпорындар көбейді деген үміт бар. Ал мұндай кәсіпорындар үшін кіші
бизнес субъектісі болуы тиімді, себебі, венчурлық кәсіпорындар сыртқы
орталық түрлі өзгерістеріне тез бейімделеді.
Жоғарыда жасалған талдау келесі тендецияларды көрсетеді:
1. Белсене жұмыс істейтін кәсәпорындардың аз үлесі кезінде шағын
кәсіпкерлік объектілерінің тұрақты сандық өсуі;
2. Сауда мен қызмет көрсету сферасында шағын кәсіпкерлік объектілерінің
шоғырлануы;
3. Мемлекеттік органдармен өзара әрекеттесу мен салық салуды,
несиелеудің шешілмеген проблемалары;
4. Үлкен қаржылық мүмкіндіктері бар адамдардың осы секторға
инвестициялауды жүзеге асыра бастауы;
5. Шағын бизнеспен орта кәсіпкерлікті мемлекеттік қолданудың тиімсіздігі
/5/
«Сұлтан» жауапкершілігі шектеулі серіктестігі 1995 жылы 13-ші наурызда
Алматы облысы Сарқан қаласында құрылды. Серіктестікті құрушы
құрылтайшылар Қазақстан республикасының азаматтары – жеке тұлғалы болып
табылады. Құрылтайшылар құрамы үш жеке тұлғадан тұрады. Серіктесттік
«Тұлпар» ауылшаруашылық өндірістік кооперативнің қайта құрылуы негізінде
пайда болады.
1998 жылы 28-ші ақпанда «Сұлтан» жауапкершілігі шектеулі серіктестік
болып өзгертілді.
«Сұлтан» ЖШС-ның қызметінің пәні және мақсаттары .
«Сұлтан» ЖШС-ның негізгі мақсаты бәсекеге қабілеті жоғары сапалы, халық
тұтынуындағы қажетті өнімдер өндіру. Сондай-ақ шикізат түріндегі
ауылшаруашылығы өнімдері тиімді әрі пайдалы мүмкіндіктерін өткізу.
Бұл негізгі мақсатқа жету үшін серіктестік келесідей қызметтерге
негізделеді.
- Ауыл шаруашылығы өнімдерін шығару, өндіру;
- Ауыл шаруашылығы өнімдерін өңдеу;
- Ауыл шаруашылығы өнімдерін дайындау;
- Ауыл шаруашылығы өнімдерін өткізу;
- Наубайханалық өндіріс;
- Ет – сүт және май өнімдерін өндіру мен өңдеу;
- Қоғамдық тамақтану, қонақүй пунктерін ұйымдастыру және тағы да басқа
ойын және шоу бизнес қызметтеріне басқа қызметтерді жүзеге асыруға
мүмкіндігі бар.
Бұл қызметтер арқылы серіктесттік халықтың, аймақтық мекемелер мен
ұйымдардың қажеттілігі қанағаттандыру; жаңа жұмыс орындарын және
әлеуметтік мәселелерді шешуге мақсат құрып ықпал жасайды.
Жалпы өазіргі күнде «Сұлтан» ЖШС-ның негізгі қызметі ауыл шаруашылығы
өнімдерін өндіруге және өткізуге негізделген. Осы негізгі қызметті
серіктесттіктің 94% табысының көзі болып табылады.
2005 жылдан бастап «Сұлтан» ЖШС-ның өз қызметін жетілдіруге тырысуда.
Бұған серіктесттік жанынан Туркия компаниясымен бірлесіп диірмен құруды
айтуға болады.
Жалпы серіктестіктің қызметін ұйымдастыру келесі кестеде көрсетілген
2.1.5 кесте: 2005 жылғы серіктестік қызметін ұйымдастыру
Қызмет түрлері
Қызмет түсімдері (мың. т г)
Үлесі %
1 тоқсан
2 тоқсан
3 тоқсан
барлығы
Ауыл шаруашылығы өнімдерін өндіру
Барлығы:
3660669
1434272
1091755
618696
100
Соның ішінде:
Өсімдік шаруашылығы
1496390
556089
639702
444223
62
Мал шаруашылығы
2164279
878183
452053
1742473
38
Құқықтық статусы «Сұлтан» ЖШС-гі Қ.Р-ның заңдарына сәйкес заңды тұлға
болып табылады. Серіктестік өзін-өзі қаржыландыру және шығындарын өзі
өтеу негізінде қызмет етеді. Серіктестіктің өзіндік жеке балансы несие
мемлекеттерінен есептері, дөгелек мөр. белгі, фирмалық баланс және басқа
да реквизиттре иелігінде бар. Серіктестік өз атынан келісін жасауға,
мүмкіндік және жеке мүліктік емес құқықтары және міндетті болуы, үшінші
тараптар тұлғасы ретінде сотта жауапты болуы мүмкін.
Серіктестік өзіне тиесілі мүлікпен барлық міндеттемелермен жуапты
болады. Қатысушылардың қарыщына серіктестік жауапты болмайды.
«Сұлтан» ЖШС-ның шаруашылық қызметі.
«Сұлтан» ЖШС-сы ауыл шаруашылық өнімдерін өндіруге негізделген
серіктестік. Оның, меншігінде 841 га жер , 500 мың мал (сиыр, қой )бар.
Қазіргі куйде жерге себілген өнімдер: бидай,арпа, сұлы, қант қызылшасы,
сеннаж сияқты өнімдер жатады. Ал мал өсіруде: қой, сиыр – бұдан алынатын
өнімдерге: сүт, жүн, тері сияқты өнімдер саналады.
Серіктестіктің шаруашылық қызметін жүргізуіндегі ең негізгі қызмет
шикізатты тиімді, қымбат бағамен өткізу болып табылады.
Жерді
өңдеудегі көмекші өндіріс құралдарына трактор, комбайын, машина-
техникалық саймандар құрап отырады. Оларды үнемі жөндеуден өткізу, басқа
кооперативтердің жерін жыртуға, өнімін жинауға, жалға беру сияқты
қызметтерді жүзеге асырып отырады.
Қазіргі күнде шаруашылық қызметті серіктестік жетілдіре түсуде. Бұған
бидайды өсірудегі мал жинауды, өткізуі дәлел бола алады. Оны елесі
кестеде көре аласыз.
2.1.6.
кесте. Шаруашылық қызметін талдау.
Атауы
2004 ж
2005ж
2006 ж
өнімнің шығуы
өнімнің шығуы
өнімнің шығуы
Бидай өсірудің барлығы
Оның ішінде:
Күздік бидайы
Яров. бидайы
Яров. сұлысы
Люцерн арпасы
Сенаж
Қант қызылшасы
1077 тонна
413 тонна
529 тонна
135 тонна
306 тонна
820 тонна
1100 тонна
1120 тонна
600 тонна
390 тонна
120 тонна
320 тонна
550 тонна
15000 тонна
1379 тонна
620 тонна
591 тонна
168 тонна
382 тонна
558 тонна
2500 тонна
Мал шаруашылығы:
КРС барлығы
Соның ішінде сиыр
Қойдың барлығы
Соның ішінде қойлар
Тоқтылар
Таналар
122 бас
56 бас
277 бас
100 бас
80 бас
45 бас
150 бас
70 бас
300 бас
130 бас
120 бас
60 бас
150 бас
54 бас
380 бас
150 бас
200 бас
70 бас
Бұл
кестеден көргеніміздей өнімді өндіру жыл сайын артып отыр. Бұл дегеніміз
серіктестіктің жылдан – жылға экономикалық ахуалы артып, өнімді өткізу
көлемі де жоғарлауда. Бүгінгі күнде серіктестіктің шаруашылығы дами
түсуде.
Бұнымен серіктестік сүт өнімдері, нан өнімдері, жүн, тері сияқты
өнімдерді өткізуге де көңіл бөлуде.
«Сұлтан»
ЖШС-ның негізгі шаруашылық қызметі ауыл шаруашылығын жүргізу және де осы
негізгі қызметтен түсетін табыс көзі 94%
құрайды. «Сұлтан» ЖШС-ны ауыл шаруашылығы саласында әмбебаб серіктестік
саналады. Сондықтанда серіктес өсімдік, мал, бидай шаруашылығы қызметіне
ерекше көңіл бөледі.
Серіктестің даму тенденциясы ретінде ауыл шаруашылығы өнімдерін
дайындаудағы жоғары өнімділік болып табылады. 2003 жылы алынған өнім
2002 жылға қарағанда 28%-қа
өсті. Осындай өнімділіктің жоғарлылығы арқасында Түрік фирмасымен
бірігіп диірмен ашуды жоспарлар отырып, және осыған байланысты
инвестициялық жобалар дайындалуда.
«Сұлтан»
ЖШС-ның басқару құрылымы.
Серіктестіктің басқарудың жоғары органы – серіктістіктің
қатысушыларының жалпы жиналысы. Қатысушылардың жалпы жиналысы
серіктестіктегі ғалымдық мәселелерді шешуге және серіктестіктің мақсаты,
миссиясының анықтауды жүзеге асырылады.
«Сұлтан» ЖШС – індегі ынталандыру шаралары. «Сұлтан» ЖШС – ында
негізінен 37 адам қызмет жасайды. Олардың орташа айлығы 12 мың теңге
шамасында айналады.
Әрбір кәсіпорын немесе ұйым өз қызметкерлерінің өнімділігін арттыру үшін
ынталандыру шараларын жүргізіп отырады. Сол сияқты «Сұлтан» ЖШС – ында
да ынталандыру шаралары дұрыс дұрыс жолға қойылған.
Серіктестік персонал мәселесінде ұйымдастырудың формасы мен әдісін
анықтайды. Жалақы төлеу және еңбекті материалдық ынталандыру тарифтік
қойылымдар мен окладтың көлемін премиялар мен серіктестік жұмысшыларының
айлық төлемдерін, жұмыс күні және жұмыс аптасының ұзақтығын, төленетін
және басқа да демалыстардың тізбегін жасауда серіктастік үнемі
қызметкерлерге және жұмысшыларға көп көңіл бөледі.
Жұмысшыларда әлеуметтік жағынан қорғау серіктестіктің негізгі мақсаты.
Серіктестік жұмысшыларын ынталандыру барысында қосымша жалақы төлеу,
қиын жағдай туындаса сол жұмысшының отбасына көмек беру сияқты шараларды
жүзеге асырады.
Бұл шаралар еңбек өнімділігінің артуына, жұмысшылардың отбасылық
жағдайын көрсетуге, табыстылықтың, отбасылықтың артуына зор ықпалын
тигізеді.
«Сұлтан» ЖШС – ның қаржылық жағдайын талдау. Серіктестік өзінің 6 жылдық
ғұмырында өзіндік құралдарының көлемін тұрақты өсіріп отырды. Өзіндік
құралдарының өсуі серіктестіктің қаржылық тұрақтылығын арттыруда. 2005
өзіндік құралдар 28,06% - ға өсті, немесе бұл 1435 миллион теңгені
құрады. 2005 жылдың таза табысы 396 миллион теігенің шамасында болды.
Енді бұны графикте көрсетейік.
І - өзіндік капитал ІІ – таза пайда
2.1.1 сурет. Өзіндік құралдар мен таза пайда көлемінің динамикасы. (млн.
тг.)
Қазіргі күнде «Сұлтан» ЖШС – інің қаржылық қоры 10 000 000 теңгені
құрайды. Серіктестіктің қаржылық құралдарының түсімі ауыл шаруашылығы
өнімдерін өткізуден түседі. Жалпы бұл түсімдер серіктестіктің негізгі
қызметінен түседі десе де болады. Себебі жылда егілген өнім жыл аяғында
міндетті түрде өткізіліп отырады.
Осы жағдайды келесі кестеден көруге болады.
2.1.6. кесте. «Сұлтан» ЖШС –
ның 5 жылдық негізгі көрсеткіштері. 17
Атауы
2002ж
2003ж
2004ж
2005ж
2006ж
Өлшем бірлігі
Өнімнің шығуы
Өлшем бірлігі
Өнімнің шығуы
Өлшем бірлігі
Өнімнің шығуы
Өлшем бірлігі
Өнімнің шығуы
Өлшем бірлігі
Өнімнің шығуы
Бидай, барлығы
951га
1355тг
865га
1137тг
813га
1077тг
800га
1120тг
841га
1379тг
Соның ішінде қыстық
бидай
565 га
872тг
450га
668тг
325га
413тг
400га
600тг
481га
620тг
Яров бидайы
121 га
172тг
280га
306тг
358га
529тг
300га
390тг
170га
591тг
Ячмень бидайы
265 га
311тг
135га
163тг
130га
135тг
100га
130тг
190га
168тг
Люцерн арнасы
187 га
183тг
187га
191тг
147га
306тг
147га
120тг
157га
382тг
Сенаж
-
282тг
-
510тг
-
820тг
-
550тг
-
558тг
Қант қызылшасы
30 га
609тг
16га
185тг
40га
1100тг
50га
1500тг
80га
2500тг
Нан бөлке өнімі
Бөлке
86000
Бөлке
91000
Бөлке
100315
Бөлке
115500
Бөлке
106000
Мал шаруашылығы
-
-
-
-
-
-
-
-
-
-
Сиыр, барлығы
Бас
59
Бас
76
Бас
122
Бас
150
Бас
150
Соның ішінде сиыр
Бас
8
Бас
28
Бас
56
Бас
70
Бас
54
Таналар
Бас
12
Бас
26
Бас
41
Бас
60
Бас
45
Сүт
Тонна
24
Тонна
39
Тонна
69
Тонна
80
Тонна
105
Қой, барлығы
Бас
152
Бас
214
Бас
277
Бас
300
Бас
202
Соның ішінде тоқты
Бас
100
Бас
100
Бас
100
Бас
130
Бас
134
Қой
-
-
Бас
75
Бас
80
Бас
120
Бас
70
Жалақы
Мың тг
19920,0
Мың тг
1888,0
Мың тг
2768,0
Мың тг
3500,0
Мың тг
5189,0
Өткізу
Мың тг
10217,0
Мың тг
17300,0
Мың тг
20136,0
Мың тг
22000,0
Мың тг
35000,0
Пайда
Мың тг
110,0
Мың тг
228,0
Мың тг
350,0
Мың тг
650,0
Мың тг
1900,0
Бюджетке төленер
Мың тг
330,0
Мың тг
610,0
Мың тг
832,0
Мың тг
850,0
Мың тг
1100,0
_________________________________
17Серіктестіктің мәліметтері бойынша
Негізгі көрсеткіштер кестеден көргеніміздей жылдан – жылға артып отыр.
Бұл серіктестіктің тұрақты, әрі тиімді жұмыс істеуінің жемісі болып
саналады. Серіктестіктің жер көлеміне, мал басының, нан, сүт өнімдерінің
өсуі қаржылық тұрақтылықты арттырып тиімді жұмыс істеуге мүмкіндік
беруде.
Серіктестіктің таза табысы келесі қорларды құруға пайдаланылады.
- резевтік (сақтандыру)
- өндірісті дамыту;
- әлеуметтік дамытуға;
- тұтынуға;
- премиялар төлеуге.
Және басқа да қорлар құрылтайшылардың шешімінен құрылады.
2.1.7. кесте. Жалпы капитал мен айналым құралының көлемі мен құрылымы.
Көрсеткіштер атауы
Көрсеткіштер мәні
(мың тг)
Жарғылық қор
10 000 000
Резервтік капитал
35 936
Қосымша капитал
331 610
Бөлінбеген таза
пайда
636 552
Капиталдың жалпы саласы
10 436 198
Айналым құралдары өзіндік
жеке көздерден өткізу түсімдерінен құрылады.
Серіктестіктің шығыс пен
табыс көздері 2005
жылы жалпы табыс 59%
- ға және 17011 мың теңгені құрады.
Жалпы бұл көрсеткіш келесі
кестеде берілген:
2.1.8. кесте.
Серіктестіктің шығыс пен табыс көздері.
Көрсеткіштер атауы
Көрсеткіштер мәні
Табыс, мың теңге
4802769
Жалпы пайда (мың теңге)
17011
Таза пайда(бөлінбеген пайда)(мың
тг)
1746
Активтердің рентабельділігі%
0,01
Өзіндік капиталдық
рентабель – гі %
0,08
Өнімнің
рентабельділігі (сату) %
22,6
Өткізілім қоры %
1617
2005 жылы ауыл шаруашылығы өнімдерін өткізу қызметтерінен түскен табыс
мөлшері 1% - ға өсіп отыр.
2005жылы «Сұлтан» серіктестігі үшін дамуында табысты жыл болып табылады.
Табыстың көп бөлігін егінді өткізуден түскен түсімдер құрайды. Соның
ішінде бидайды өткізу 11836 млн. тг құрайды.
Ал шығын бөлігі келесі кестеде көрініс тапқан.
2.1.9. кесте. «Сұлтан» ЖШС – ның 2004жылғы шығындар тізбегі.
жалақы
ГСМ
З/ч
Э/энер
тұқым
аморт
Басқа да
су
жем
барлығы
Есептел
меген
өнімнің шығуы
цент/мен
Көлемі физ/зач
сомасы
Нәтиже
өзіндік құм 1
центнерге
Қыстық бидай
587482
495212
272574
43150
750110
73962
3323902
5545398
Қысқы бидай қап
7900
7230
767,08
Яровтік бидай
522367
440322
242363
38377
665970
65769
783965
38093
2797226
Яров бидайы
4590
4270
655,03
Сұлы
204027
171982
68762
14988
260506
-
-
22900
743106
Сұлы
1440
1250
594,0
Соя
115481
97578
53709
8485
147805
14575
158384
4000
600017
Соя
370
220
2728
Егін б/шабар/ғы
1429357
1205094
637408
1050000
1824391
154312
4269867
64993
9686000
Барлығы
-
10073
387,0
-
Тұқым
3196
-
198,68
Жем
372625
436981
227870
27248
-
110000
-
25276
1200000
Сенаж
3860
-
123,0
133,42
Барлығы
-
1077,0
-
-
Қант қызыл/сы
459437
524643
-
-
220000
170000
1334970
40000
2749030
Қант қызылш
12478
3183,0
434,0
220,30
Өсім.б/ша бар/ғы
2261419
2166718
865278
132248
2045391
430000
5604837
130269
13635050
1500000
Қант
79573
-
-
-
Барлығы
-
-
-
-
Мал шаруаш/ғы
877616
394041
259410
44000
30740
136594
1486010
3228408
Мал өнім шығ
-
2192,0
-
-
Мехтоп
747427
794547
596005
95991
120000
96904
2450874
Қызмет
-
2326,0
-
-
Дока
340200
300176
-
290000
30000
1595475
Нан бөлке өнімі
9904
2090,2
96,0
18,0
АЗС
276000
242403
-
84000
38822
745531
барлығы
«Сұлтан» ЖШС
б/ша барлығы
4502662
3897885
1720693
6462
2045391
649622
6577680
130269
1486010
21655338
2004
жыл бойынша шығын көлемі табыс көлемінен неғұрлым төмен болып
серіктестікке пайда әкеледі.
Жалпы 2004
жылғы шығын құрылымына қарағанда 2005
жылдың шығын құрылымы анағұрлым пайдамен шықты. Бұл келесі кестеден
орын тапқан.
2.1.10. кесте. Шаруашылық
қызметтер бойынша шығындар.
Көрсеткіштер атауы
Шығындар
Өнімді шығару
Нәтиже
+
-
Егіншілік
16768000
18681000
1913000
-
Мал шаруашылығы
3503435
2105435
-
1398397
Дока нан
1979172
2293491
314319
М/ теп
6333264
6708051
374787
Қант қызылшасы
5573000
6720000
1147000
Басқа да
6240000
6384100
144000
3893,0-1398,0
=
2495,0
Жалпы бұл кестеде серіктестіктің 2004 жылға қарағанда табысты аяқтағанын
көреміз. Оған себеп егін, мал шаруашылығындағы өнімнің жоғары беруі
болып табылады.
Серіктестік қызметінде қаржылық экономикалық ахуал жылдан – жылға
жақсаруда. Бұл жыл аяғындағы 2495,0 мың теңге табыспен аяқтағанын себебі
ретінде көрініс табады. Егін шаруашылығы өнімдері сапалы әрі қуаттылығы
жоғары бидай алуға мүмкіндік туғызады.
Серіктестіктің экономикалық шаруашылығы қызметін келесі диаграммадан
көре аламыз.(% шамасымен)
2.1.1. сурет. Серіктестіктің экономикалық шаруашылық қызметінің
бағыттары.
Осы диаграммадан көріп отырғанымыздай серіктестіктің негізгі қызметін
егін шаруашылығы құрайды. Бұл серіктестіктің табысының 56% - ын құрап
өзге қызметтерді жүргізуге себепші саналады.
Жалпы «Сұлтан» ЖШС – сы егінді 800га жерге егіп, одан жылына 1500тн
бидай алады.
«Сұлтан»ЖШС – інің негізгі қызметінің жартысынан астамын бидай (егін
шаруашылығы) құрайтындықтан, одан түсетін түсімдер де 2003 жылғы
көрсеткіш бойынша жоғары болды. Атап айтар болсақ оның шамасы 2 млн
теңгеге тең болды. Енді бұны келесі суреттегі графиктермен көре аламыз.
2.1.3. сурет. Егін шаруашылығынан түскен түсімдердің динамикасы.
Ал серіктестіктің өзге қызмет түрлерінен түсетін түсім, яғни мал
шаруашылығы, наубайханалық, сүт өнімдерін дайындау мен өсімдік өсіру
сияқты қызметтерден түсетін түсім келесі графикте бейнеленген.
2.1.4. сурет. Негізгі қызмет түрлерінен түсетін түсімдердің динамикасы.
Ауыл шаруашылығы саласындағы «Сұлтан» ЖШС – інің пайда мен залал
динамикасы келесі суретте орын алады.
І – залал ІІ – пайда
2.1.5. сурет. Пайда мен залал динамикасы (млн тг)
Серіктестік қазіргі күнде табысты жұмыс істеп, өндірілен өнімді тиімді
бағамен өткізуге аса зор мән беруде. Бұл 2003 жыл серіктестіктің өмір
сүру уақыттағы табысты жыл болды десе де болады.
Бұны «Сұлтан» ЖШС – інің 2004жыл және 2005жылдарға жасалған күтілетін
есебінен көрсетуге болады. Жалпы бұл көрсеткіштер бойынша табысты
аяқтауға мүмкіндік беріп отырады. Төмендегі кестелерде 2004 – 2005жылғы
күтілетін есептерді салыстырсақ.