|
МҰҚАҒАЛИ МАҚАТАЕВ
(1931
-
1976)
Мұқағали Мақатаев Алматы облысының қазіргі Райымбек ауданындағы Қарасаз ауылында дүниеге келген. Өзінің шынайы таланты, сырға толы тұнық та мөлдір жырлары арқылы жұртшылық жүрегіне жол тапқан Мұқағали мұрасы бүгінде туған халқының қажетіне жарап, рухани азығына айналып отыр.
«Бір өлеңі – бір елдің мұрасындай» ақын поэзиясы адамның ішкі жан тереңін, нәзік сезімдерін шынайы да әсем бейнелейді.
Оның «Автограф» деген ойлы да тебіреністі өлеңін оқып көрелікші.
Көрер едің,
Шаламын ба, отпын ба,
Білер едің
Ақынмын ба, жоқпын ба?..
Кектендірген хан Жәңгір де жоқ мұнда,
Кектенетін Махамбет те жоқ мұнда.
Түсінер ең
Езбін бе, әлде ермін бе,
Байқар едің,
Артықпын ба, кеммін бе?..
Мен Спартак бола алмадым, не шара,
Сенің өзін Цезарь болып көрдің бе?
Сырым да – осы,
Жырым да – осы
Алдыңда.
Байқашы бір:
Бықсыдым ба, жандым ба?
Мақаңдар жоқ,
Мақаңдардың сарқыты –
Мұқағали Мақатаев бар мұнда!
Өлеңнен Махамбеттің өршіл рухына тәнті, өзі де сол кейіптес өр мінезді ақынды көреміз.
Енді бірде:
Жасырмай ойымды айттым талай-талай,
Қайтейін кетті бәрі қарайламай.
Айтарын ашып айтқан, абайламай
Дариға-ай,
Махамбеттер, Абайлар-ай!!! –
деп, ұлы Абайға, ер жүрек ерен талант Махамбетке табына, оларды үлгі тұта отырып, өз намысын қайрап, ширыға түседі. Абай мен Махамбеттің асыл сөздерінен куат алып, өнерге, өлеңге деген, өзіне қоятын талап пен талғамы биіктей береді.
Мұқағали поэзия құдіретін адамдык асыл сезіммен байланыстыра кабылдайды. Өмірдегі жақсылық, махаббат атаулының негізі де осы аяулы сезім күшінде жатыр деп түсінеді, сезіне біледі.
Міне, сондықтан да оның ұғымында ақын мен поэзия біртұтас бейнеге айналады.
Поэзия!
Менімен егіз бе едін?
Мен сені сезесің бе, неге іздедім?
Алауыртқан таңдардан сені іздедім,
Қарауытқан таулардан сені іздедім...
немесе:
Сені іздедім зеңбірек гүрсілінен,
Күннен, түннен, гүлдердің бүршігінен.
Қуаныштан, түршігу – күрсінуден,
Жүректердің іздедім дүрсілінен.
Сені іздедім сезімге у шараптан да,
Минуттардан іздедім, сағаттан да,
Сені іздедім
Іздеймін тағат бар ма?
Сені маған егіз ғып жаратқан ба?
Ақын халықтың жүрегіне жол табатын өлең тудыру оңай емес екенін жақсы түсініп, сезіне біледі. Сондықтан ол:
Өлең деген тумайды жайшылықта, –
Өлең деген тулайды қайшылықта.
Ақын болсаң, жарқыным, алысқа аттан,
Күнделікті тірлікке бой суытпа.
Айшылық жол...
Шөлдейсің, зарығасың, ...
Даламенен жүресің, тау асасың,
Сезесің биігін де аласасын.
Кенезең кепкенде бір, лай суға
Кез келген мақұлықпен таласасың...
немесе:
Міне, осылай өлеңнің кілті деген,
Құйттай жүйкең қалмайды сілкілмеген.
Аттанам деп алысқа, айдалада
Адаспаса болғай-ды шіркін өлең... –
деп жырлай келе, нағыз ақын болудың керемет қуанышты да азапты екенін жеріне жеткізе ашып айтады.
...Ақындық – бір жазылмайтын дерт екен,
Ақындық – бір ауру екен, соны ұқтым...
...Ақын деген лапылдаған өрт екен,
Ақындардың жанып өту – серті екен.
Бықсымаспын, шалам қалмас артымда,
Жана алмасам, ерте келдім, ерте өтем.
Жанып өтем, жанбай қайтіп тірі өлем,
Жаумай қайтіп, жаумай қайтіп түнерем.
Тіл тыйылмай, жүрек тынбай тынбайтын,
Өміріммен өтер болды бұл өлең...
Бұл өлең жолдары «ақын болуды», «ақын боп қалуды», азаматтық асыл мұрат еткен талант табиғатын танытады.
Ал өзінің күнделік жазбасында ақындық табиғаты жөнінде:
...«Ақынның өмірді зерттегені – алдымен өзін зерттегені. Ақын құдіреті – өмірден өзін, өзінен өмір жасай білуінде», – деп түйіндейді.
Ұлы Абай өлеңдерінен нәр алған, бүкіл болмысымен терең түсіне білген ақын қазіргі қазақ поэзиясындағы Абай салған сара жолдың тарихи, шапағатты мәнін тебірене сипаттайды.
...Талай жылдар өтсе де, талай заман,
Қалам тартар қазақта ақын туса,
Аруағына Абайдың қарайлаған.
Абай болу, әрине, оңай емес,
Ақын болмай қалсақ ғой...
Қалай жаман!
Абай үніне үн қосып, Абай өнегесін үлгі тұту өз жанының аңсары, қалауы екенін білдіреді.
...Мен-дағы өлең жазбаймын ермек үшін,
Ермек үшін, немесе өлмеу үшін.
Жазсам, жазам жырды мен, жасырмаймын.
Жаралы жүректерді емдеу үшін.
немесе:
Қуат алып Абайдың тіл-күшінен,
Жыр жазамын Абайдың үлгісімен.
Абай болып табынсам бір кісіге,
Абай болып түңілем бір кісіден,.. –
деген жыр жолдарынан, Мұқағалидың өзі айтқандай, «Абай жаққан бір сәуле сөнбеу үшін» жанын салған ақын бейнесі танылады.
Поэзияда негізінен Абай салған дәстүр – адам сезімін табиғаттағы бейкүнә тіршілік иелерінің жанды бейнесі арқылы көрсету дәстүрі Мұқағали поэзиясынан заңды жалғасын тапты. Мысалы:
...Көзің қайда көшеден мені іздеген,
Сөзің қайда жанымыз егіз деген?
...Терезеннің алдына келіп тұрмын,
Көгершіндей,
Қысты күн... жем іздеген...
Осы үзіндінің адамға әсері керемет. Қыстыгүні жем іздеп терезе алдына келіп тұрған момақан құстың жалынышты бейнесі оқырман жүрегін шымырлатып, ерекше күйге түсіреді. Автор махаббат күйінішін тың суреттер арқылы қарапайым сөзбен өте әсерлі жеткізген.
Ақын поэзиясының нұрлы өзегі – ар мен жан мөлдірлігі, риясыз тазалығы.
Ақиқаттың, «шындықтың ауылын іздеуде» (С.Торайғыров) ақын ауыр жол, азапты күрес сынынан өтіп ширыға түседі:
...Жол қайда ақиқатқа апаратын?
Ел қайда Ақиқат деп аталатын.
Айлакер, арамзалар, алаяқтар,
Аяғы көктен келіп, маталатын.
Жауабы қиын сан сұрақтар ақын жанын мазалайды, ол соларға тынымсыз жауап іздеп, шыңдықты жырға қосып, болашаққа үлкен сеніммен қарайды. Мәтінге жүгінейік:
Шындық көзге шұқиды қашаннан да,
Шыбын жаның шындықтан қаша алған ба?
Ар-ақиқат үкімі жасалғанда,
Қолға тұрар ноқтасыз асаулар да...
немесе:
Адалдық ақиқаттан сомдап соққан
Тасқа салсам мұқалмас қаруым бар, –
деп қайсарлық танытады.
Ақиқаттың алдында бүгежектеп,
Тағасыз байталдайын сырғанама,.. –
деген жолдардан зілді де қатаң талап үнін естіп, бойыңды жинап аласың.
Мұқағали өмірге құштар, ғашық. Адам үшін өмірдің соншама қымбаттығын Мұқағалидан артық жеткізіп айту қиын сияқты. Оған мына жолдарды оқу арқылы көзімізді жеткіземіз:
Өмір дегенге,
Тірлікте, сірә, жетер ме ой.
Жарық сәуледен басқаның бәрі бекер қой.
Бекер ғой бәрі,
Бекер ғой бәрі – бөтен ғой,
Өмір дегенің – бір күндік сәуле екен ғой!..
Тіршілікте өмір ағымында кездесетін келеңсіз жайлар, неше алуан пендешілік күйлер ақын жанын күйзелтпей қоймайды. Бірақ ол ешқашан өмірден. түңілмейді, қайта өмірге деген құштарлық сезімі өрши түседі. Өз жырларымен төгіле отырып, өнерінің мәңгілік өміршеңдігіне кәміл сенеді, оқушысын да сендіреді. Келешекке зор үміт артқан ақын:
... Қарасаз, қара шалғын өлеңде өстім,
Жыр жазсам, оған жұртым елеңдестің.
Өлсе өлер Мұқағали Мақатаев,
Өлтіре алмас алайда өлеңді ешкім, –
деп, өз өмірінің жалғасы өлеңінде екеніне сенеді.
Жарық дүние-ай,
жаным-ай менің,
Ғажапсың!
Ғажапсың шіркін!
Амал не, тезсің,
аз-ақсың...
Қадірін нұрдың
сезбеген жанға
азапсың!
Ғажабын-ай,
көрмеген жанның
көзі ақсын!
Бұл өлең жолдарын өмір гимні деуге болады. Мұндағы өмірге деген құштарлық адам рухын жаңғыртып, сезімін сілкіп оятатындай күшті де тегеурінді.
Мұқағали суреттеген табиғаттан ерекше сыр мен сымбат, түр мен түс көргендей, даланың жұпарын сезгендей күй кешеміз. Бірде:
...Бозқараған...
Көрдің бе бозқараған?
Жұпар исі аңқиды боз даладан... –
десе, тағы басқа бір өлеңінде бұл ғажап сарын:
...Жадырап жұтайыншы тау самалын,
Осы еді ғой сағынып, аңсағаным.
Гүлдерім, шыршаларым, аршаларым,
Бәріңе арнап мен бүгін ән саламын, –
болып жалғасады, оқушысын ақынмен бірге еріксіз ән салуға жетелеп, жүрегіңді бір қуаныш сезімі билейді. Өмірге құштар ыстық махаббаттың лебі еседі.
Мұқағали өзінің «Толғау» атты өлеңінде бүкіл жан-дүниесімен: «Кел, ақын керемет бір жыр жазайық», – деп, ақынмен ақтарыла сырласады. Нені жазу керек екеніне ақындық, азаматтық тұрғыдан өзі толық жауап береді.
...Жеткіз жұртқа бүгінін, өткендерін,
Қысын, күзін, жазы мен көктемдерін.
Жадында тұтсын ұрпақ, жасырмай айт,
Ақтабан шұбырынды өткелдерін,
Аруды арам жандар өпкендерін,
Боз інген ботасы өлген бой жаза алмай,
«Елім-ай»
Аруана шөккен жерін.
Өлшесін бүгіні мен өткендерін!
Көре алмай Жерұйықтың көк белдерін,
Көрсет Асан запыран төккен жерін.
Түсінсін де тұшынсын бақытты ұрпақ,
Бабалары не жапа шеккендерін!
Бұл өлең, жолдарынан бүгінгі ұрпақтың кешегінің мән-мағынасына зерделеп, үңілмей, ұғып-түсінбей бүгінгінің қадірін біле алмайтынын ашып көрсетеді. Ақын жырынан туған еліне, жеріне деген шынайы сүйіспеншілігі айқын көрінеді.
Пай! Пай! Пай! Киелі неткен жер!
Батырлар дүрілдеп өткен жер.
Тұлпарлар дүбірлеп төккен тер,
Ғашықтар бір-бірін өпкен жер.
Сарылып сал-сері кеткен жер.
Бас иіп, иіскеп топырағын,
Тағзым жасамай өтпеңдер! –
деп, қазақ жеріне деген зор құрмет пен сүйіспеншіліктің әсерінен шабыттан шыққан ақын үні таныла түседі. Мұнда даланың кеңдігі, жомарттығы, дарқандығы, кешегі қайғысы, бүгінгі шаттығы – барлығы оқушының көз алдынан өтеді.
Кімнің болса да жанына жақын, жүрегіне ыстық туған жерге, елге деген ерекше сезімі ақын өлеңінде ұлттық сипат ала отырып жырланған.
Кемел ойлы ақынның қай туындысы болмасын, өз еліне, жеріне деген шексіз махаббаттан туған дүниелер.
«Райымбек! Райымбек!» поэмасы
Мұқағали лирикалық өлеңдерімен бірге бірнеше поэмалар жазды. Терең оймен, ыстық ықылас сезіммен, халқын сүйген жүрекпен жазылған шығармаларының бірі – «Райымбек! Райымбек!» поэмасы.
Қазақ халқының тарихындағы өте бір ауыр кезең «Ақтабан шұбырынды, алқа көл сұлама» оқиғасы қазақтың ауыз әдебиетінде де тарихи әдебиетінде де кең жырланған. Поэмасы сол кездегі ел басына туған қиын халді көрсететін халықтың азалы әні «Қаратаудың басынан көш келеді” өлеңінің ырғағымен басталуы көп жайды аңғартады.
Есімі Албанның ұранына айналған, жоңғар басшылығына қарсы күрескен Райымбек сынды қазақ батырының өмір жолы өз халқының тағдырымен бірге, бірлікте алынып суреттеледі.
...Иә, «Қара таудың басынан көш келеді»...
«Қара таудың басынан көш келеді»,
Қара жорға шайқалып, бос келеді.
Қара күнді жамылып, қара қазақ
Қара түнді басынан кешкен еді.
Қара қайғы көрсетпей ештеңені,
Қара жауы қанатын кескен еді.
Осы шумақтағы қара тау, қара жорға, қара күн, қара түн, қара қайғы, қара жау
тіркестерінің өзі-ақ ел басына түскен аса ауыр халық қайғысын, ауыртпалықты айқындай түседі.
...Көш келеді, боздатып боз даланы,
Көз ұшында боз сағым қозғалады.
Әлдекімнің естілсе салған әні,
Әлдекімдер аңырап жоқтау айтса,
Әр кеудеде бір шемен қозданады.
Әр қазақтың естіліп боздағаны...
Қайда барып, қалжырап жатар екен?!
Қандай сордың сортаңын татар екен?!
Көр болса да болса екен қазақ жері,
Қазақ жері болғасын – Атамекен.
Поэма үш бөлімнен тұрады.
Бірінші бөлімде ақын қазақ елінің басына түскен ауыртпалықты, елінен, жерінен айырылған халықтың мұңы мен зарын, ауыр тағдырын қабырғасы қайыса отырып жырлайды.
Екінші бөлімде айтқанынан қайтпайтын өжет, қайсар, жасынан елінің: қамын жеген Райымбек тұлғасы әр қырынан жан-жақты танылып, баяндалады.
Үшінші бөлімде – Албанның жас батыры ретінде Райымбектің танылуы. Ел тағдыры, бүтіндігі, жұрт болуы бірлігіне, ынтымағына байланысты екенін жақсы түсінген Райымбектің іргесі сөгілген елдің басын қосуға талпынуы, қолбасшылыққа қол жеткізуі жырланады.
Поэмада халықтың ащы зары мен мұңы ақынның құлағына жеткендей болады. Ақын өзімен бірге оқырманды да күйзелтіп, күңіренте түседі. Мысалы:
Таяқ та жоқ тігерге – дым қалмаған,
Жау жалмаған, жабысып, құм жалмаған,
Сырлар бар-ау қойныңда, туған далам,
Ақтарылған қанынан қазағыңның,
Құзғыны да Құдайдың құр қалмаған.
Сенде ме?..
Сенде сұмдық сыр бар, далам...
Қан сасыған далаңа қарайды да,
Қуған боп жүр құзғынды Қабай жырау... –
деп, поэма жалғаса береді. Иә, ақын өзі жырлап танытқандай елінен, жерінен бір сәт те бөлінбейді, үнемі бірге тұтасып отырады. Елін жау шауып, жерін жау қаптап, талап жатқанда, халық арасынан қарсы келіп күресер батыры шықпаса одан өткен қайғы жоқ екенін жақсы түсінген: ақын оқиғаны ерекше ыза, намыспен суреттейді. Оның себебін іздеп, өзінше жырлап, өлең жолдары арқылы жауап береді. Мысалы:
Жерімізді жау алып, елімізді қырды ғой,
Қанатымыз қайырылып, топшысынан сынды ғой.
Ата-қазақ бір-бірін арашалай алмай-ақ,
Алауыз боп өзді-өзі, Құдай бізді ұрды ғой.
Қара жаумен іргелес ел едіңдер, қарағым,
Ойран болып сендер де, бұзылды ма қамалың?
Мынау азған заманда, амал нешік, бұл қазақ
Білуден де қалды ғой бір-бірінің хабарын.
Суырдайын күн кешіп, әркім ойлап өз басын,
Тұлпарларды тұқыртып, тұғырлары озғасын,
Бүйрегіндей сиырдың бөлшектенген бұл қазақ,
Құмалақтай бытырап, қалай ғана тозбасын, –
деген Қабай жыраудың аузынан айтылған жыр жолдарынан ақынның ел бүтіндігінің, беріктігінің негізі бірлік-берекеде екенін, алауыздықтың ақыры ел басына үлкен қайғы әкелетінін анық таныта түседі. Өткен тарихымызға үңілдіре отырып, ақын шынайы шындықты арқау етіп, бүгінгілердің намысын қайрап, жігерлендіріп, қайраттандыра түседі. Бейбіт өмірге, тәуелсіздікке жетудің оңай емес екенін ұғындырады.
Бұл – поэманың өзегі мен негізгі идеясы. Бірақ ақын ел болып қалу үмітін жоғалтпайды. Мысалы:
Айтса тілін алдырған.
Алмастан оғын жондырған.
Ата қазақ баласын
Алақанға қондырған.
Бар қазақтан – бір қазақ,
Табар ма екем, әулие?.. –
деп, үлкен үмітпен жырлайды.
Өз елінің ішінен жауға қарсы «елім деп еңіреп шыққан» ешкімнің болмауы поэмадағы ақын кейіпкері Райымбектей өрім жастың намысын қамшы тигендей ширықтыра түседі.
Бала Қабай жыраумен кездеседі.
– Ата, біздің өлкені қара жаулар шаппады,
Жауларына біздің ел сәйгүлігін баптады.
Қойын сойып, қолдарын қусырды да, сорлылар
Аяғына бас ұрды, бірі садақ тартпады.
Тартпаған соң, олар да әуреленіп жатпады,
Алды дағы аларын, белімізден аттады.
Батыр емес, қария, қатындар бар бұл елде,
Беруге әзір барлығын билігі асқан біреуге.
Батырлар жоқ бұл елде, қатындар бар бұл елде,
Әркім қара басының амандығын тілеуде, –
деген Райымбек сөздері арқылы ақын алауыздық, қорқақтық, опасыздық, күншілдік, өзара бақастық сияқты жағымсыз қасиеттердің неге әкеліп соғатынын ашып көрсетеді Өз қара басының қамын ойлағандарды аяусыз әшкерелейді.
...Енді оқушы Райымбектің осы тығырықтан шығудың жолын іздеуге, елін қорғауға берік бекінгеніне күмән келтіре алмайды. Поэмада сұңғыла Қабай жырау да мұны анық байқайды. Мысалы:
– Қара жауың қайтадан шапса еліңді не етер ең?
– Хас батырын бауыздап, қанын судай етер ем.
Қатын болып күн кешіп, жүргеннен де қырқысып,
Қылша мойным талша боп, қанжығада кетер ем!
Жырау сөзі:
– Өзің бала болсаң да, сөзің дана, отты екен,
Ақ күн тусын алдыңнан, басқа айтарым жоқ бөтен..–
деп жалғаса береді.
Жыраумен бірге біз де алдыдан үлкен іс күткен сезімге бөленеміз. Поэмаға ары қарай үңілсек, бәйгеге қосқан Түкенің дүлдүл күреңі мен баласының жоқ болып кетуі оқушысын еріксіз алаңдатады...
Тұяқпен турап, көлденең жатқан көк белді,
Кермені үзіп, сәйгүліктер де жеткен-ді.
Көре алмай Түке баласы менен күреңін,
Көзінің алды көлеңке тартып кеткен-ді.
Енді бір сәтте, басқаға ұнамаса да... жас батыр арманының орындалғанының куәсы болып қуанамыз, қостаймыз. Мысалы:
Желпіне барып, желігін жұрт та басқан-ды;
Оқыс бір ғажап оқиға сонда басталды.
Жалғыз бір қара жұлдыздай ағып келеді,
Қараңғы түнде қақ жарып тілген аспанды.
Қу даладағы құйын ба дерсің, ойнаған,
Қыран ба дерсің, қылт еткен құсты қоймаған.
Өз атын өзі ұрандап бала келеді,
Қамшы сабына жейдесін ту ғып байлаған.
Жайына қалып, өлі аруақ пенен тірі аруақ,
Келеді бала, есімін өзі ұрандап.
Тірілер шошып, жағасын ұстап, тұр аулақ,
Өлгендер көрде, түскен де болар бір аунап,
Келеді қыршын есімін өзі ұрандап.
Доғара қойып, ойын мен дырду, сауықты,
Бір сәтке қауым ішінен тына қалыпты.
Он үшке толған Түкенің ұлы Райымбек,
Албанға алғаш өстіп өзін танытты.
Ақын Райымбектей қайсар да өжет жастың бойынан жанайын деп тұрған от ұшқынын шабыттана көрсетіп жырлайды.
...Бұл да бір асау, құрық көрмеген құлын ғой,
Желісін үзіп, сендерден қайда барады, –
дей отырып, Қабай жырау өз қоштауын білдіреді. Жас «батыр бала» аузынан кесек те ірі сөздер төгіледі. Жыр жолдары ары қарай жалғаса береді. Түке өлген. Ақын енді Райымбектің ер жетіп есейген кезін суреттейді.
Он сегізде Райымбек,
Жүрген жоқ әке өлді деп, уайым жеп.
Тіріге тізе бүгіп, бас имеген,
Тізесін бүктірмесе құдайы кеп.
Қайсар болып, қатты боп өсті жігіт,
Қатыгез құмға біткен қарағаштай, –
деген жыр жолдарынан болашақ батыр бейнесі анық танылады. Ақын поэманың барысында Райымбектің көрегендігін, батылдығын көрсетіп, оның келер күнді болжап, бүкіл қазақ еліне қауіп төніп тұрғанда, болашақ ел тағдыры не болар екен деген ой-толғанысын жеткізе суреттейді.
Ақын Райымбек бойындағы батырға тән қасиеттерді сипаттай отырып, өз халқының бақыты үшін қандай қиыншылыққа болса да төзе білудің үлгісін танытады.
Әзірге аман тұрғанға малы-басың,
Сауық пенен сайранға салынасың.
Қазақ жылап жатыр ғой, қазақ жылап,
Неменеңе жетісіп, қағынасың?!
Қайта шапқан жауыңды танығасын,
Құдайыңа шынымен табынасың,
Атамекен, жұртыңды сағынасың,
Бұралқы боп, жат жерде зарығасың.
Осы өлең жолдарының өнегесі сонда – адамдық, азаматтық сезімді ғана оятып қоймайды, ел, жер үшін күреске шақырады, оны адамзаттық асқақ сезімінің дәрежесіне биіктетеді. Мұқағали мұрасының мәңгіге өшпес үні осындай ойлардан туындаса керек.
Мұндай ойлы, парасатты сөздің астары, сөз мәнін түсінер кез келген адамның жүрегін қозғап, толқытарына күмән жоқ.
Поэма Райымбектің бұдан кейінгі іс-әрекеттерін суреттей отырып шарықтай түседі. Елдің елдігін сақтар, оны сыртқы жаудан қорғар Райымбектей батыр ұлдың ерлігін ақын ерекше шабытпен шебер жырлайды.
Ал Қабай жыраумен кездескенде айтылатын батыр сөздері, халқын аса қадір тұту батырдың келбетін ашады:
Сырымбет әулетінен таралғамын,
Хангелді қасиетінен нәр алғанмын.
Кенедейден көзімді ашқан жауым,
Еске түсіп, бойымды басқанға мұң,
Деген ой «жастығымды ала жатсам»,
Жоқ-тұғын менің мүлде басқа арманым.
Көпті көрген Қабай жырау батыр арманын, күрес ұранын ту етіп ұстаған, ел басын қосуға талпынған жас батырды тани отырып, өзінің салиқалы ақыл-өсиетін білдіреді:
Ауызданбаған арланым,
Жауыңа жалғыз бармағын,
Қиылып қалар арманың!
Халқыңа хабар арнағын.
Шабарыңды білдірме,
Шаужайыңнан ілдірме!
Жекпе-жек күтіп, ділгірме!
Жер қайысқан жауыңды
Жеңемін деме бір күнде! –
деп жалғаса түседі.
Поэманың соңында Райымбекке: "Іле өзенін кесіп өтсін, сонда ғана қолбасшы болады" деген би шешімі, қойған шарты өте ауыр екенін оқушы жақсы түсінеді. Бірақ олар батыр ұлға деген сенімін жоғалтпайды, бұл ауыр сыннан сүрінбей өтетініне сенеді.
Жұрт назарын өзіне аударған Райымбек:
Ағынменен күрең ат жалдап кетті
– Кетті
– Өлді! – Жағалау зарлап кетті.
Бір кісінеп жануар жіберді де,
Ағын айдап, есен-сау ар жаққа өтті.
– Дауасы жоқ жан екен, оты жанған,
Ілесіңдер осыған оты барлар!
Су жол берген батырға мен жол бермей,
Қамауда ұстап қыранды отыра алман.
Барыңдар, әкеліңдер салға салып,
Сынайын сырттаныңды жауға салып.
Қияннан құйылып кеп, қиратсын бір,
Қатарын бөрілердің қанжоса ғыл.
Дауасы жоқ жан екен жаратылған,
Тұлпар екен тұғырдан дара туған.
Қамауда ұстап қыранды отыра алман,
Ұшсын, кетсін жай атып қанатынан.
Хангелдінің сауытын кигізіңдер,
Қыннан алып, қылышын сүйгізіңдер.
Сырымбеттің туының алдына әкеп,
Тәубе еткізіп, басын да игізіңдер.
Поэманың өршіл рухы, патриоттық мәні ашыла түседі. Биік мұратқа жету жолындағы Райымбек арманы іске асқанын оқушы анық ұғып сезінеді. Өз халқының бақыты мен бірлігі үшін ішкі, тысқы жаулармен аянбай күресудің мәнін ақын оқушыға жеткізе білген.
Би кесті,
Қара халық қабылдады,
Қару алып, қол жимақ қабырғалы.
Жорыққа әзірленіп жатты қауым,
Қасынан Райымбек табылғалы, –
деп болашаққа апарар жолды мезгейді.
Өз жыры арқылы ақын халқының асыл перзенті Райымбекке өшпес ескерткіш орнатты. Ел амандығы, бүтіндігі Райымбек сияқты батырларға байланыстылығын ақын дәл көрсетеді.
Табиғат,
Жанымды алсан,
Алшы менің.
Бір түйір жерге түскен тамшың едім,
Мұқағали жоғалса қайтер дейсің,
Артымда қалсын жерім,
Қалсын елім... –
деген ақынның шығармалары – қай кезде болмасын халқының қажетіне жарап, рухани игілігіне айналған құнды мұралары.
|