диссертации на соискание - реферат

Казахская национальная академия искусств им.

Т. Жургенова.

Басюк Степанида Степановна

Формирование ценностных ориентаций у будущего исполнителя вокально – эстрадной музыки.

Факультет «Музыкальное искусство».

Специальность 6М040800 «Искусство эстрады».

Реферат

диссертации на соискание

академической степени магистра.

Научный руководитель:

доктор педагогических наук,

профессор Джердималиева Р.Р.

Алматы, 2011

Введение.

Формирование ценностных ориентаций у студентов музыкальных специализаций творческих вузов культуры и искусства связывается с творческим осмыслением явлений исполнительства отечественной эстрады и шоу – бизнеса, способствуя избирательному отношению к произведениям музыкального искусства. Данная проблема не получила в достаточной степени научного обоснования как в трудах исследователей, так и разработках учебных планов и программ вузовской подготовки исполнителей эстрадной музыки. Не случайно к рассматриваемому аспекту, крайне важному и значимому в музыкальном пространстве искусства, обращаются ученные, исследующие вопросы развития эстетических отношений личности (М.С. Каган, Л.С. Выготский, С.Х. Раппопорт и др.); эстетики, социологии, психологии художественного творчества (А.Н. Сохор, В.С. Цуккерман, В.И. Петрушин и др.); музыкально – педагогической (Г.М. Цыпин, Ю.В. Степняк, А. Г. Болгарский, М.Х. Болтабаев и др.); театральной педагогики (К. С. Станиславский и др.); эстрадного исполнительства (А.Голубев, А.Н. Малюков и др.) Ценностные ориентации в оценке произведений музыкально – эстрадного искусства, связанные с проблемами вокальной подготовки будущих специалистов эстрады, получили свое отражение лишь в отдельных исследованиях (О.Я. Клипп, Д.О. Карамолдаева, И.В. Сахнова и др.).

Цель исследования: теоретическое обоснование и экспериментальная проверка методики формирования ценностных ориентаций у будущего музыканта – исполнителя вокально-эстрадного искусства.

Объект нашего исследования: вузовская подготовка исполнителя – вокалиста эстрадной музыки.

Предмет исследования: процесс формирования ценностных ориентаций у будущего исполнителя вокально – эстрадной музыки.

Гипотеза исследования: если целенаправленно и систематически осуществлять в учебном процессе активно-поисковую, интеллектуально-осмысленную, творчески направленную вокальную подготовку будущего исполнителя эстрадной музыки по обогащению знаний, исполнительского опыта в развитии у него мировосприятия, жизненных позиций, художественных вкусов, то будут созданы оптимальные условия для эффективного формирования у него ценностных ориентаций в музыкальном пространстве, так как при этом обеспечивается успешность развития профессионального роста, овладения им профессионально - значимых качеств личности в избранной специальности.

Ведущая идея исследования: успешность развития профессионального роста будущего исполнителя – вокалиста эстрады зависит от эффективности формирования ценностных ориентаций в области музыкального искусства.

Задачи исследования:

1. Раскрыть сущностно – содержательные и структурные аспекты ценностных ориентаций у исполнителя эстрадной музыки.

2. Определить возможности эстрадной музыки в формировании ценностных ориентаций у исполнителя ценностных ориентаций.

3. Выявить условия формирования ценностных ориентаций у исполнителя – вокалиста эстрадной музыки.

4. Осуществить диагностику и апробацию проявлений ценностных ориентаций у будущего исполнителя вокально – эстрадной музыки.

Теоретико – методологическую основу исследования составили философские, музыковедческие, психолого – педагогические теории и концепции о роли ценностей, оценок в общественном развитии, воспитательных функций эстетических образцов искусства, выступающих в качестве ценностно - оценочных критериев деятельности; ключевые проблемы развития культуры и искусства на современном этапе жизнедеятельности общества; диалектической связи теории и практики, творческой природы личности, деятельном и системном подходе (Н.А. Бердяев, П.А. Флоренский, Б.М. Теплов, Б.В. Асафьев, С.Л. Рубинштейн, Г.К. Нургалиева и др.)

Методы исследования. В целях проверки предположений и решения поставленных задач использовался комплекс методов исследования: теоретический анализ литературы, сравнительно – сопоставительная работа и обобщение результатов научных трудов и имеющегося фактического материала. В основу исследования включен эксперимент, с применением диагностики и апробации, математической обработки данных.

Исследование осуществлялось в два этапа на основе комплексного подхода к решению поставленных задач.

Первый этап (2009 – 2010 уч.г.) – анализ источников по проблеме исследования и современного состояния разработки проблемы, определение компонентов, критериев, показателей формирования ценностных ориентаций музыканта – исполнителя эстрадного искусства. На данном этапе определялись условия и диагностика ценностных ориентаций у будущего исполнителя вокально – эстрадной музыки в констатирующем исследовании.

Второй этап (2010 -2011 уч.г.) предусматривал апробацию разработанной методики формирования ценностных ориентаций у будущего исполнителя - вокалиста эстрадного искусства в ходе формирующего эксперимента; внедрение организационных форм работы в учебно – воспитательный процесс КазНАИ имени Т.Жургенова.

Научная новизна и теоретическая значимость исследования:

- выявлены сущностно – содержательные и структурные характеристики ценностных ориентаций у исполнителя эстрадной музыки;

- раскрыты возможности эстрадной музыки в формировании у исполнителя ценностных ориентаций;

- определены условия, обеспечивающие успешность формирования ценностных ориентаций у будущего артиста вокалиста эстрадной музыки;

- Раскрыта в опытном исследовании методика формирования ценностных ориентаций у будущего исполнителя вокально – эстрадной музыки.

На защиту выносятся следующие положения:

1. Ценностные ориентации музыканта – исполнителя вокально – эстрадной музыки выступают как личностное образование, проявляемое в художественно – ценностном анализе произведений музыкального искусства, включая современное эстрадное творчество и исполнительство.

2. Компоненты, критерии, показатели и уровни сформированности ценностных ориентаций у будущего специалиста музыкальной эстрады.

3. Методика формирования ценностных ориентаций у будущего исполнителя эстрадно – вокальной музыки, опирающаяся на оптимальные условия учебно – воспитательного процесса его вузовской подготовки.

Практическая значимость работы состоит в том, что разработанные материалы, выводы, методические рекомендации внедрены в практику работы факультета музыкального искусства КазНАИ имени Т. Жургенова у студентов – вокалистов в процессе формирования у них ценностных ориентаций к эстрадному искусству.

Достоверность и научная обоснованность полученных результатов обеспечены методологическим обоснованием теоретических положений и практическим подходом к изучению вопросов формирования ценностных ориентаций у будущего исполнителя вокально – эстрадно музыки; соответствием методов исследования поставленным задачам; использованием достижений теорий и практики; внедрением экспериментальной методики в учебном процессе.

База исследования: факультет музыкального искусства КазНАИ им. Т. Жувргенова. Алматинский эстрадно – цирковой колледж им. Ж. Елебекова.

Апробация и внедрение результатов исследования.

Материалы исследования обсуждались на заседании кафедры «Эстрадный вокал» КазНАИ им.Т. Жургенова (2009 – 2011 г.г.); докладывались на международных («Влияние ценностных ориентаций на профессиональную деятельность исполнителя эстрадной музыки», г. Алматы, КазНАИ им. Т. Жургенова, 2010), («Технологические аспекты формирования ценностных ориентаций у исполнителя – вокалиста эстрадной музыки», г. Алматы, КазНАИ им. Т. Жургенова, 2011) научно – практических конференциях, опубликованы в сборниках научных конференций; выпущены в международном научно – педагогическом журнале «Iзденiс» - «Поиск» («Ценностные ориентации исполнителя эстрадной музыки», г. Алматы, Высшая Школа Казахстана, 2011).

Структура диссертации определена логической взаимосвязью поставленных задач. Работа состоит из введения, двух разделов, заключения, списка используемых источников, приложений.

Основное содержание диссертации.

Ведущее место в развитии духовной сферы личности принадлежит ценностным ориентациям, которые, являясь одним из видов ценностных отношений, определяют тот или иной объект для субъекта и выступают в виде предпочтений, приобретая значение ценностей. Ценностные ориентации – одно из основных структурных образований зрелой личности. Таким образом, очевидна их координирующая роль по отношению к потребностям и интересам личности, что, в свою очередь, отражается на характере отношения к ценностям духовной культуры. А это свидетельствует о том, что они не являются обособленным компонентом сознания, проявляясь на различных уровнях: отношений - потребностей, отношений – установок, отношений – интересов.

В нашем исследовании основными структурными компонентами ценностных ориентаций музыканта – исполнителя выступили: эмоционально – оценочный, когнитивный (интеллектуально - познавательный), сенсорный и критерии: ценностное отношение к эстрадному творчеству и исполнительству; информативность в сфере эстрадного искусства и исполнительства; развитие слуховой способности к восприятию эстрадной музыки (Таблица 1).

Таблица 1

Компонентно – критериальный анализ ценностных

ориентаций музыканта – исполнителя эстрадного искусства.

Разработанные нами компоненты, критерии и показатели позволили охарактеризовать различные уровни сформированности ценностных ориентаций исполнителя эстрадной музыки. Низкий – эмпирический уровень свидетельствует о наличии у них ограниченных представлений о специфике эстрадного искусства. Средний – осознанно – пассивный уровень определяется степенью отдельных представлений о специфике эстрадного искусства. Высокий – деятельно – творческий уровень отличен глубокими представлениями о специфике эстрадного искусства.

Эстрадная музыка является не только источником обогащения личности, но и тем материалом, эталоном, с которым соотносятся реальная действительность, человеческие отношения. Овладение ценностными ориентациями позволяет исполнителю – вокалисту глубже понять содержание и форму произведения, адекватно определить его ценность, особенности стиля, музыкального языка, выразительных средств. Оценочные критерии складываются на базе теоретических знаний и собственных музыкальных суждений, обеспечивая тем самым необходимые ценностные ориентации, продуктивность которых во многом зависит т художественного уровня привлекаемых к изучению произведений.

В разработке опытно – экспериментального исследования существенное значение имело определение условий формирования ценностных ориентаций у исполнителя – вокалиста эстрадной музыки. В качестве ведущих средств изучаемой проблемы были обозначены: индивидуальные занятия по эстрадному вокалу, факультативный курс «Ценностные ориентации исполнителя вокально – эстрадной музыки», устанавливая ориентиры для адаптации к различным образовательным условиям программным установкам. Важнейшими условиями исследования явились : организация диалогического взаимодействия, создание психологического комфорта, активизация личностных структур. В формировании ценностных ориентации у будущего артиста эстрады особую значимость приобретали методы: интонационно – исполнительского анализа, художественных ассоциаций, художественного познания в тесной взаимосвязи и взаимодействии, способствуя развитию и активизации исполнительской деятельности в познании истины, принятии самостоятельных решений.

Опытно – экспериментальное исследование состояло из двух этапов: поисково – констатирующего и формирующего, которые проводились на базе факультета музыкального искусства КазНАИ им. Т. Жургенова. В ходе организационно – содержательной работы по диагностике и апробации проявлений ценностных ориентаций было задействовано 16 студентов III – го курса, обучающихся по специальности «Искусство эстрады» (специализация: «Эстрадный вокал»).

Диагностическое исследование в поисково – констатирующем эксперименте было направлено на анализ противоречий в процессе формирования ценностных ориентаций вокально – эстрадной музыки. Вследствие этого, диагностика проводилась по нескольким направлениям: выявлялся характер и степень эффективности проявлений ценностных ориентаций у студентов – вокалистов в ходе их исполнительской подготовки; определялась степень сформированности у них ценностных ориентаций в оценке музыкальных произведений вокально – эстрадного искусства.

Для решения задач констатирующего исследования нами был использован комплекс диагностических методик, включающий: беседы, наблюдение, анкетирование. В содержании анкеты, предложенной испытуемым, были представлены вопросы, направленные на: определение приоритетной значимости ценностных ориентаций эстрадного вокального произведения; выявление средств и приемов, применяемых в процессе вокальной подготовки студентов при освоении эстрадной музыки.

В целом, нами была проведена диагностика степени сформированности ценностных ориентаций у будущего музыканта – исполнителя вокалиста эстрады по параметрам и признакам (Таблица 2).

Таблица 2

Параметры и признаки оценки вокального искусства.

Обобщающий анализ поисково – констатирующего эксперимента позволил нам сделать вывод о том, что для большинства испытуемых эстрадно - вокальное искусство не получает для них соответствующей оценки в контексте их духовного и профессионального самоопределения, свидетельствуя об отсутствии сформированности ценностных ориентаций (Таблица 3).

Таблица 3

Распределение студентов по уровням сформированности

ценностных ориентаций вокально – эстрадного искусства

на этапе поисково – констатирующего эксперемента.

На этапе формирующего эксперимента, мы сочли целесообразным осуществить разработку факультативного курса «Ценностные ориентации исполнителя вокально – эстрадной музыки» , построенного на материале сущности, содержания, структуры исследуемой проблемы, представив обучающимся III – го курса необходимый объем теоретических сведений в данном направлении.

На основе экспертного анализа было отмечено, что студенты значительно улучшили оценочную направленность в восприятии и анализе эстрадных музыкальных произведений у вокалистов – исполнителей в различных видах учебно – познавательной деятельности, включая просмотр видеоматериалов, прослушивания записей и посещения концертных программ известных артистов отечественной и зарубежной эстрады. Полученные данные опытно - экспериментального исследования были повергнуты соответствующей математической обработке, обобщены и представлены в Таблице 4.

Таблица 4

Распределение студентов по уровням сформированности

ценностных ориентаций вокально – эстрадного искусства

на этапе формирующего эксперимента.

( III курс: 16 студентов, 2010 – 2011 уч.год).

Суммируя результаты уровней сформированности ценностных ориентаций музыкантов – исполнителей вокально – эстрадного искусства в ходе поисково – констатирующего и формирующего этапов опытно - экспериментального исследования, мы выявили динамику их роста, обозначив данные в Таблице 7.

Таблица7

Динамика сформированности у будущего артиста – вокалиста

эстрадного искусства ценностных ориентаций

в процессе опытно – экспериментальной работы.

( III курс, 2010 – 2011 уч. год, 16 студентов).

Итак, опытно – экспериментальное исследование показало заметный сдвиг уровней сформированности ценностных ориентаций у будущих артистов – вокалистов эстрадного искусства. Так, высокий уровень возрос с 12,5% до 33,3% , а низкий уровень уменьшился с 31,3% до 10,5%. Предложенная нами методика и организация обучения по формированию ценностных ориентаций способствовали качественным и количественным изменениям в подготовке будущего музыканта – исполнителя вокально – эстрадного искусства.

Анализ результатов проведенного исследования позволил сделать определенные теоретико – методологические выводы и обобщения:

1. Ценностные ориентации будущего исполнителя вокально – эстрадной музыки следует понимать как сложное интегративное качество личности.

2. В структуру ценностных ориентаций музыканта – исполнителя входят: эмоционально – оценочный, когнитивный (интеллектуально - познавательный), сенсорный компоненты и критерии: ценностное отношение к эстрадному творчеству и исполнительству; информативность в сфере эстрадного искусства и исполнительства; развитие слуховой способности к восприятию эстрадной музыки. В формировании ценностных ориентации у будущего артиста эстрады особую значимость приобретали методы: интонационно – исполнительского анализа, художественных ассоциаций, художественного познания в тесной взаимосвязи и взаимодействии, способствуя развитию и активизации исполнительской деятельности в познании истины, принятии самостоятельных решений.

3. Опытно – экспериментальное исследование подтвердило необходимость разработки и включения в учебный процесс факультативного курса «Ценностные ориентации исполнителя вокально – эстрадной музыки», который обусловлен необходимостью выработки глубоких теоретических знаний сущностной и содержательной характеристики изучаемого явления в подготовке будущего артиста – вокалиста эстрадного искусства.

Список опубликованных работ по теме диссертации:

1. «Влияние ценностных ориентаций на профессиональную деятельность исполнителя эстрадной музыки» / Материалы международной конференции «Традиционные мировоззренческие системы и современное искусство», г. Алматы, КазНАИ им. Т. Жургенова, 2010. – С. 209 – 211.

2. «Технологические аспекты формирования ценностных ориентаций у исполнителя – вокалиста эстрадной музыки» / Материалы международной научно – практической конференции «Жамбыл и эпическое наследие тюркских народов», г. Алматы, КазНАИ им. Т. Жургенова, 2011. – С. 500 – 503.

3. «Ценностные ориентации исполнителя эстрадной музыки» / международный научно – педагогический журнал «Iзденiс» - «Поиск» (№2), г. Алматы, Высшая Школа Казахстана, 2011. – С. 127 – 130.

Summary.

Formation of the value orientations of the music major students of universities of culture and arts is related to their creative understanding of the national pop music and show business performance phenomena, and inspires their selective attitude towards music. This matter has been sufficiently covered neither by scientific writings, nor by the universities curricula for the pop music performance classes. Scientists studying the individual’s esthetic perception issues (M. S. Kagan (1), L.S. Vygotsky (2), S.H. Rappoport (3) etc.), art work esthetics, sociology and psychology phenomena (A.N. Sochor (4), V.S. Zukerman (5), V.I. Petrushin (6) etc.), musical and pedagogical psychology issues (G.M. Tsypin (7), Yu.V. Stepnyak (8), A. G. Bolgarsky (9), M. Kh. Boltabayev (10) etc.), theatre pedagogy (K.S. Stanislavsky (11) etc.), pop music performance issues (A. Golubev (12), A.N. Malyukov (13) etc.) have been addressing to the value orientations matter, which is highly important and relevant for the musical art. Value orientations in evaluating pieces of pop music in the context of educating future pop music performers have been only covered by a few writings (O. Ya. Klipp (14), D.O. Karamoldayeva (15), I.V. Sakhnova (16) etc.).

The research goal: to give theoretical justification to and perform experimental testing of the formation of the future pop vocal performer’s value orientations methods.

The research object: university education for the pop vocal performers.

The research subject: process of the formation of the future pop vocal performer’s value orientations.

Research proposal: If the process of educating the future pop music performers included active research, intellectual and creativity-focused work on enriching their knowledge, developing their world perception, life philosophy and artistic taste, optimal conditions for the effective formation of their value orientations in music would be created, since all the above mentioned aspects facilitate their professional growth, acquisition of characteristics relevant for their future profession.

The research kea idea: The efficiency of the future pop vocal performer’s professional growth depends on the efficiency of the formation of his/her value orientations in music.

The research tasks:

1. To consider essence and content of the pop music performer’s value orientations.

2. To evaluate the pop music capacity for the performer’s value orientations formation.

3. To investigate conditions of the pop music performer’s value orientations formation.

4. To diagnose and test the pop vocal performer’s demonstration of his/her value orientations.

Theoretical and methodological background of the research is based on philosophical, musicological, psychological and pedagogical theories and concepts on the values relevance, social development assessments, educational functions of pieces of art forming axiological and evaluation criteria; modern culture and art development kea issues, dialectical connection between theory and practice, individual’s creative nature, pragmatic and systematic approach (N.A. Berdyayev (17), P.A. Florensky (18), B.M. Teplov (19), B.V. Astaf’yev (20), S.L. Rubinshtein (21), G.K. Nurgaliyeva (22) etc.).

The research methods. For the purpose of testing proposals and accomplishing tasks, the research methods complex was applied: literature theoretical analysis, comparative analysis and scientific research results, materials available. The research covers experiment including diagnosing and testing, mathematical data treatment.

The research is conducted in 2 phases on the basis of the complex approach to the tasks accomplishment.

First phase (2009-2010 academic year) includes analysis of the sources available on the research problem and current stage of its development, identification of the components and criteria for the pop vocal performer’s value orientations formation. At this phase conditions for the performer’s value orientations formation are defined, orientations are diagnosed within the diagnostic research frameworks.

Second phase (2010-2011 academic year) includes testing of the methods of the future pop music performer’s value orientations formation developed in the course of the formation experiment, as well as integration of the organizational work forms into the educational process at the Kazakh National Academy of Arts named after T. Zhurgenov.

Scientific novelty and theoretical value of the research:

– the essence and content of the pop music performer’s value orientations are studied;

– the pop music capacity for the performer’s value orientations formation is measured;

– the conditions required for the efficient performer’s value orientations formation are specified;

– the methods of formation of the performer’s value orientations are developed within the experiment research.

Main provisions for the defense:

1. The pop music performer’s value orientations reflect his/her personal education scope demonstrated by him/her in the course of the artistic evaluation of pieces of music, including contemporary pop music and performance.

2. Components, criteria and level of the pop music performer’s value orientations development.

3. The methods of the future pop vocal music performer’s value orientations formation based on optimal conditions for educational process at universities.

Practical value of the thesis is based on the fact that materials, conclusions, methodological recommendations developed within its frameworks are integrated into the students’ activities at the Department of Music Art of the Kazakh National Academy of Arts named after T. Zhurgenov.

The research results credibility and scientific nature are proved by the methodological rationalization of the theoretical provisions and practical approach to the study of the issues of the pop vocal performers’ value orientations formation; research methods compliance with the tasks; reference to the theory and practice achievements; integration of the experiment methods into the educational process.

Research site: the Department of Music Art of the Kazakh National Academy of Arts named after T. Zhurgenov. Almaty Circus Art College named after Zh. Yelebekov.

Results testing and integration.

The research materials were discussed at the meeting of the Vocal Department of the Kazakh National Academy of Arts named after T. Zhurgenov (2009-2010 academic year); reported at international scientific and practical conferences (“Impact of the value orientations on the pop music performer’s professional activities”, Almaty, Kazakh National Academy of Arts named after T. Zhurgenov, 2010; “Technological aspects of the pop vocal performer’s value orientations formation”, Almaty, Kazakh National Academy of Arts named after T. Zhurgenov, 2011); published in the scientific and practical conferences collections, in international scientific and pedagogical magazine “Ізденіс” – “Search” (“Pop music performer’s value orientations”, Kazakhstan High School, 2011).

The thesis structure is defined on the basis of the logical connections between the tasks declared. The paper consists of the summary, 2 chapters, conclusion, references and appendixes.

General content of the thesis.

Individual’s value orientations are the key aspect of his/her intellectual development. As a type of valuable relations they help to evaluate a certain object for a certain subject, are expressed in values and individual’s preferences. Value orientations are the major feature of a mature person. They therefore coordinate the person’s needs and scope of interests, which results in the person’s attitude towards the intellectual culture values. It proves them being not a separate conscience component expressed on the “attitudes - needs”, “attitudes – perceptions”, “attitudes – interests” levels.

In our research the main structure components of the performer’s value orientations are evaluated on the basis of the emotive , cognitive (intellectual) and sensor criteria, namely the person’s attitude towards pop music performance, competence in the pop art and performance field, development of the person’s abilities to percept pop music (Table 1).

Table 1

Component and criteria analysis of the pop music performer’s value orientations

The components and criteria we have developed enable us to characterize different levels of the pop music performers’ competence. Low (empiric) level proves the performer to have rather limited knowledge about the pop art specificity. Medium (consciously passive) level is defined by the certain performer’s perceptions of the pop art specificity. High (actively creative) level means the performer’s knowledge to be rather profound.

Pop music is not only a source of the individual’s intellectual growth, but also a pattern to be compared with reality and human relationships. Value orientations help the pop vocal performer to understand the content and composition of a piece of music, estimate its value, read its stylistics, music language peculiarities and idioms. Estimation criteria are based on the performer’s theoretical knowledge and own music perceptions, and form value orientations, which efficiency depends on the artistic level of the pieces of music studied.

Specifying conditions required for the performer’s value orientations formation is relevant for the experiment research. The key instruments for studying the issue are represented by the individual vocal classes and “Pop vocal performer’s value orientations” selective course. They fix reference points for the adjustment of different criteria to different educational programs and curricula. The main research conditions are creating dialectical relations, psychological comfort, activating personality structures. The most significant methods of the future pop music performer’s value orientations formation are intonation and performance analysis, art associations, art cognition in close interaction and cooperation. These methods promote the performer’s truth cognition and making his/her own decisions.

Experiment research is conducted in 2 phases: search and diagnose phase and formation phase, on the basis of the Department of Music Art of the Kazakh National Academy of Arts named after T. Zhurgenov. 16 3-grade Pop Art major students (Pop Vocal specialization) were involved into diagnosing and testing the value orientations demonstration.

Diagnose research within the search and diagnose experiment is focused on the analysis of the contradictions taking place in the course of the pop music value orientations formation. Therefore, diagnosing is conducted in different ways: educing the character and level of the vocal students’ demonstration of their value orientations, estimating the level of their value orientations development in the course of evaluating the pieces of pop music.

In order to complete the tasks of the diagnose research we applied a complex of the diagnose methods, including conversations, observation, interviews. The questionnaire included questions designed for defining priorities for the pieces of pop music value orientations; studying instruments for the vocal education of the pop music students.

We have diagnosed the level of the future pop vocal performer’s value orientations development on the basis of some criteria (Table 2).

Table 2

Vocal art evaluation criteria

General analysis of the search and diagnose experiment results lead us to the conclusion that the majority of the people tested do not perform any certain evaluation of the pop music in the context of their intellectual and professional self-actualization, which proves them to have no value orientations (Table 3).

Table 3

Grading students on the basis of their value orientations development level

at the stage of the search and diagnose experiment

Within the phase of the formation experiment we recommend to develop the “Pop vocal performer’s value orientations” selective course based on the essence, content, structure of the issue studied. We provided the 3-grade students with the relevant theoretical data.

The expert analysis results state that the students have significantly developed their estimating-oriented activities in perceiving and analyzing pieces of pop music in the course of different cognitive activities, including watching video, auditing records and attending the famous national and foreign performers’ concerts. The experiment research results were mathematically treated, generalized and shown in Table 4.

Table 4

Grading students on the basis of their value orientations development level

at the stage of the formation experiment

(grade 3: 16 students, 2010-2011 academic year)

Summing the results of the analysis of the students’ value orientations development levels at the search, diagnose and formation stages we revealed their progress shown in Table 7.

Table 7

The future pop vocal performer’s value orientations progress

in the course of the experimental activities

(grade 3, 2010-2011 academic year, 16 students)

Thus, the experiment research results show that the level of the future pop music performers’ value orientations development has been significantly shifted. The high level has been increased from 12.5% to 33.3%, whereas the low level has been decreased from 31.3% to 10.5%. Our methods for the value orientations formation resulted in quality and quantity changes in the process of educating the future performer.

On the basis of the research results analysis we have come to the following conclusions :

1. The future pop music performer’s value orientations are the individual’s complex integrative characteristics.

2. The performer’s value orientations structure includes the emotive , cognitive (intellectual) and sensor criteria, namely the person’s attitude towards pop music performance, competence in the pop art and performance field, development of the person’s abilities to percept pop music. The most significant methods of the future pop music performer’s value orientations formation are intonation and performance analysis, art associations, art cognition in close interaction and cooperation, which promote the performer’s truth cognition and making his/her own decisions.

3. Our experiment research has proved the necessity of the “Pop vocal performer’s value orientations” selective course development and integration into the educational process. This course is designed for collecting theoretical knowledge about the essence and content characteristics of the phenomenon studied within the process of educating future pop vocal performers.

List of published works on the thesis subject:

1. “Impact of the value orientations on the pop music performer’s professional activities” / “Traditional world outlook systems and contemporary arts” international conference materials, Almaty, Kazakh National Academy of Arts named after T. Zhurgenov, 2010. – Р. 209 – 211.

2. “Technological aspects of the pop vocal performer’s value orientations formation”/ “Zhambyl and the Turki epical heritage” international scientific and practical conference materials, Almaty, Kazakh National Academy of Arts named after T. Zhurgenov, 2011. – Р. 500 – 503.

3. “The pop music performer’s value orientations” / international scientific and pedagogical magazine “Ізденіс” – “Search” (#2), Almaty, Kazakhstan High School, 2011. – Р. 127 – 130.

Т. Жүргенов атындағы қазақ ұлттық өнер академиясы

Басюк Степанида Степановна

Вокалдық-эстрадалық музыканың болашақ орындаушысының құндылық бейімделуін қалыптастыру

«Музыкалық өнер» факультеті

6М040800 «Эстрада өнері» мамандығы

Магистрдің академиялық дәрежесін

алу үшін диссертация

рефераты

Ғылыми жетекші:

Педагогикалық ғылым докторы,

профессор Р.Р.Джердималиева

Алматы, 2011

Кіріспе.

Мәдениет пен өнердің шығармашылық жоғары орындарының музыкалық мамандандырылу студенттерінде құндылық бейімдеуін қалыптастыру музыкалық өнер шығармашылығына таңдамалы қарым-қатынас жағдайын жасап, отандық эстрада мен шоу-бизнес орындаушылығы құбылысының шығармашылық түсінігімен байланысады. Осы мәселе зерттеушілердің еңбегінде де оқу жоспарлары мен эстрадалық музыканы орындаушылардың жоғары оқу орындар бағдарламаларында да жеткілікті деңгейде ғылыми негіздемені алған емес. Өнердің музыкалық кеңістігіндегі аса маңызды және басты қарастырылып жатқан аспектіге тұлғаның эстетикалық қарым-қатынасының даму мәселесін зерттеп жатқан ғалымдар бекер назар аудармайды (М.С. Каган (1), Л.С. Выготский (2), С.Х. Раппопорт (3), және т.б.); көркем шығармашылық (А.Н. Сохор (4), В.С. Цуккерман (5), В.И. Петрушин (6) және т.б.); музыкалық-педагогикалық (Г.М. Цыпин (7), Ю.В. Степняк (8), А.Г. Болгарский (9), М.Х. Болтабаев (10) және т.б.); театрлық педогогика эстетиктері, социологтары, психологтары (К.С. Станиславский (11) және т.б.); эстрадалық орындаушылық (А.Голубев (12), А.Н. Малюков (13) және басқалар.) эстраданың болашақ мамандарын вокалдық дайындау проблемаларымен байланысты музыкалы-эстрадалық өнер шығармаларын бағалаудағы құндылық бейімдер тек жеке зерттеулерде ғана көрініс тапты (О.Я. Клипп (14), Д.О. Карамолдаева (15), И.В. Сахнова (16) және басқаларында).

Зерттеу мақсаты: болашақ вокалдық-эстрадалық өнер музыкант-орындаушысының құндылық бейімделуін қалыптастыру әдістемесін теориялық дәлелдеу және эксперименттік тексеру.

Зерттеу объектісі: эстрадалық музыканың орындаушы-вокалшысын жоғары оқу орындарында дайындау.

Зерттеу пәні: вокалдық-эстрадалық музыканың болашақ орындаушысының құндылық бейімделуін қалыптастыру үдерісі.

Зерттеу болжамы: егер оқу үдерісінде мақсатты және жүйелі түрде эстрадалық музыканың болашақ орындаушысының біліммен сусындау, оның қоршаған ортаны қабылдаудағы орындаушылық тәжірибесі, өмірлік ұстанымдары, әдемілік талғам бойынша белсенді-іздеу, интеллектуалды-саналы, шығармашылықты бағытталған вокалдық дайындығын жүзеге асырса, онда оның музыкалық кеңістікте құндылық бейімделуін тиімді қалыптастыру үшін оңтайлы жағдайлар жасалатын болады, өйткені мұнда кәсіби өсуді табысты жетілдірулері, таңдаған мамандықтарында жеке тұлғаның кәсіби маңызды қасиеттерді игерулері қамтамасыз етіледі.

Зерттеудің басты идеясы: эстраданың болашақ орындаушы-вокалшысының кәсіби жетілуінің даму табыстылығы музыка өнері саласында құндылық бейімделуді қалыптастыру тиімділігіне тәуелді болады.

Зерттеу міндеттері :

1. Эстрада музыкасы орындаушысының құндылық бейімделуінің мәнді-мазмұнды және құрылымдық аспектілерін ашу.

2. Құнды бейімделу орындаушысының құнды бейімдерін қалыптастырудағы эстрада музыкасының мүмкіндіктерін айқындау

3. Эстарда музыкасы орындаушы-вокалшысының құндылықты бейімделуін қалыптастыру жағдайларын анықтау.

4. Эстарда музыкасы болашақ орындаушы-вокалшысындағы құндылық бейімделу көріністерінің диагностикасын және апробациясын жүзеге асыру.

Зерттеудің теория-әдіснамалық негізін құндылықтардың рөлі, қоғамдық дамудағы баға, қызметтің құндылық-бағалау критерийлері ретінде қолданылатын өнердің эстетикалық үлгілерінің тәрбие функциясы туралы философиялық, музыкатанушылық, психология-педагогикалық теориялар және тұжырымдамалар; қоғам өмірінің қазіргі кезеңіндегі мәдениет пен өнердің, теория мен практиканың диалектикалық байланысының, қызметтік және жүйелік тәсілдегі жеке тұлғаның шығармашылық табиғатының дамуының шешуші проблемалары құрады (Н.А. Бердяев (17), П.А. Флоренский (18), Б.М. Теплов (19), Б.В. Асафьев (20), С.Л. Рубинштейн (21), Г.К. Нургалиева (22) және т.б.).

Зерттеу әдістері. Болжамдарды тексеру және қойылған міндеттерді шешу мақсатында зерттеу әдістерінің кешені қолданылды: әдебиеттің теориялық талдауы, салыстыру жұмыстары және ғылыми еңбектердің және іс жүзіндегі қолда бар материалдардың нәтижелерін жалпылау. Зерттеу негізіне диагностика мен апробацияны қолданумен мәліметтерді математикалық өңдеу эксперименті енгізілген.

Зерттеу қойылған міндеттерді шешуге кешенді тәсілдер негізінде екі кезеңде жүзеге асырылды.

Бірінші кезең (2009 – 2010 о.ж.) – зерттеу проблемасы бойынша деректемелерді және проблемамен жұмыс істеудің қазіргі жағдайын талдау, компоненттерді, критерийлерді, эстрада өнері музыкант-орындаушысының құндылық бейімделуін қалыптастыру көрсеткіштерін анықтау. Осы кезеңде белгіленген зерттеудегі вокалды-эстрадалық музыканың болашақ орындаушысының құндылық бейімделу жағдайлары және диагностикасы анықталды.

Екінші кезең (2010 -2011 о.ж.) қалыптастыру эксперименті барысында эстрада өнерінің болашақ орындаушы-вокалшысының құндылық бейімделуін қалыптастырудың әзірленген әдістемесінің апробациясын қарастырды; Т.Жүргенов атындағы ҚазҰӨА оқу-тәрбие үдерісіне жұмыстың ұйымдастырушылық түрлерін енгізу.

Зерттеудің ғылыми жаңалығы және теориялық мәні:

- эстрада музыкасы орындаушыларының құндылық бейімделуінің мәнді-мазмұнды және құрылымдық сипаттарын анықтау;

- орындаушының құндылық бейімделуін қалыптастырудағы эстрада музыкасының мүмкіндіктері ашылды;

- эстрада музыкасы болашақ әртіс вокалшысының құндылық бейімделуін табысты қалыптастыруды қамтамасыз ететін жағдайлар айқындалды;

- тәжірибелі зерттеуде вокалды-эстрадалық музыканың болашақ орындаушысының құндылық бейімделуін қалыптастыру әдістемесі ашылды.

Қорғауға келесі жайлар шығарылады:

4. Вокалдық-эстрадалық музыканың орындаушы-музыкантының құндылық бейімделуі қазіргі заманғы шығармашылық пен орындаушылықты қоса алғандағы музыка өнері шығармаларын көркемдік-құндылықтық талдауда көрінетін жеке білім ретінде болады.

5. Музыкалық эстраданың болашақ маманының құндылық бейімделуінің қалыптасу компоненттері, критерийлері, көрсеткіштері және деңгейлері.

6. Жоғары оқу орнында дайындау оқу-тәрбие үдерісінің тиімді жағдайларына сүйенген эстрада-вокалдық музыканың болашақ орындаушысының құндылық бейімделуін қалыптастыру әдістемесі.

Жұмыстың практикалық мәні әзірленген материалдардың, қорытындылардың, әдістемелік ұсынымдардың Т.Жүргенов атындағы ҚазҰӨА музыка өнері факультетінің студент-вокалшылардың бойында эстрада өнеріне құндылық бейімделуді қалыптастыру үдерісінде жұмыс тәжірибесіне енгізілуінде.

Алынған нәтижелердің шынайылығы және ғылыми дәлелділігі вокалды-эстрадалық музыканың болашақ орындаушысының құндылықты бейімделуін қалыптастыру мәселелерін зерделеудің теориялық жағдайы және практикалық тәсілінің әдіснамалық негізделуімен; қойылған міндеттерге зерттеу әдістерінің сәйкестігімен; теория мен практиканың жетістіктерін пайдаланумен; оқу үдерісіне эксперименталдық әдістемені енгізумен қамтамасыз етілген.

Зерттеу базасы: Т.Жүргенов атындағы ҚазҰӨА музыка өнері факультеті. Ж. Елебеков атындағы Алматы эстрада-цирк колледжі.

Зерттеу нәтижелері апробациясы және енгізілуі.

Зерттеу материалдары Т. Жүргенов атындағы Қаз ҰӨА (2009 – 2011 ж.) «Эстрада вокалы» кафедрасының отырысында талқыланды; халықаралық ғылыми-практикалық конференцияларда «Эстрадалық музыка орындаушысының кәсіби қызметінде құндылық бейімделуінің әсер етуі», Алматы қ., Т.Жүргенов атындағы ҚазҰӨА, 2010), «Эстрадалық музыка орындаушысында құндылықты бейімделуді құрастырудың технологиялық аспектілері», Алматы қ., Т.Жүргенов атындағы ҚазҰӨА, 2011) баяндалды, ғылыми конференциялар жинақтарында жарық көрді; «Iзденiс» - «Поиск» халықаралық ғылыми-педагогикалық журналда жарық көрді («Эстрадалық музыка орындаушысының құндылық бейімделуі», Алматы қ., Қазақстан Жоғары Мектебі, 2011).

Диссертация құрылымы қойылған міндеттердің логикалық өзара байланысымен айқындалған. Жұмыс кіріспеден, екі тараудан, қорытынды, пайдаланылған деректер тізімінен, қосымшалардан тұрады.

Диссертацияның негізгі мазмұны.

Жеке тұлғаның рухани дамуында басты орынды құнды қатынастар түрлерінің бірі бола тұрып, субъект үшін осы немесе басқа объектіні айқындайтын және құндылық мәніне ие бола тұрып, айрықша құрмет болатын құндылық бейімделу алады. Құндылық бейімделулер- жетілген жеке тұлғаның негізгі құрылымдық білімнің бірі. Осылайша, жеке тұлғаның қажеттіліктері мен мүдделеріне қатысты олардың үйлестіруші рөлі анық, ол өз кезегінде, рухани мәдениет құндылықтарына қатысты сипатта көрінеді. Ал бұл түрлі деңгейлерде: қажеттіліктер-қатынасы, орнатулар-қатынасы, мүдделер-қатынасында көрініс тауып, сананың жекелеген компоненті болып табылмайтынын куәландырады.

Біздің зерттеуімізде огрындаушы-музыканттың құндылық бейімделуінің негізгі құрылымдық компоненттері мыналар болды: эмоционалды-бағалау, когнитивті (интеллектуалды - танымдық), сенсорлық және критерийлер: эстрадалық шығармашылыққа және орындаушылыққа құндылықты қатынас; эстрадалық өнер және шығармашылық саласынан мәліметі болуы; эстрадалық музыканы қабылдау үшін есту қабілетін дамыту (1 кесте).

1 кесте

Эстрада өнері орындаушы- музыкантының құндылық бейімделуінің компонентті-критерийлі талдауы.

Біз әзірлеген компоненттер, критерийлер және көрсеткіштер эстрада музыкасы орындаушысының құндылық бейімделуінің түрлі деңгейлерін сипаттауға мүмкіндік берді. Төмен-эмпирикалық деңгей – олардың эстрада өнерінің өзіндік ерекшелігі туралы белгілі бір шекте түсініктері барын куәландырады. Орта-саналы-пассивті деңгей эстрада өнерінің өзіндік ерекшелігі туралы жеке түсініктер деңгейлерімен айқындалады. Жоғары – іскерік – шығармашылық деңгей эстрада өнерінің өзіндік ерекшеліктері туралы терең ұғымдарымен ерекшеленеді.

Эстрадалық музыка тек жеке тұлғаның баю көзі болып қана табылмайды, сонымен қатар нақты шынайылық, адамдық қатынастар өзара қатысты болатын материал, эталон болып табылады. Құндылық бейімділікті игеру орындаушы-вокалшыға шығарманың мазмұны мен түрін терең түсінуге, оның құндылығын, стиль ерекшелігін, музыка тілін, мәнерлілік құралдарын барабар айқындауға мүмкіндік береді. Бағалау критерийлері теориялық білім және өзіндік музыкалық пайымдары базасында қаланады, сонысымен қажетті құндылық бейімдерді, көбінесе зерделеуге алынған шығармалардың көркемдік деңгейіне тәуелді болатын өнімділікті қамтамасыз етеді.

Тәжірибелік-эксперименталдық зерттеу жұмысында эстрада музыкасының вокалшы-орындаушысының құндылық бейімделуін қалыптастыру жағдайларын айқындаудың маңызы зор болды. Зерттеліп отырған проблеманың басты құралы ретінде мыналар белгіленді: түрлі бағдарламалық орнату білім беру жағдайларын бейімдеу үшін бағдарларды орнатумен эстрадалық вокал бойынша жеке сабақтар, «Вокалды-эстрадалық музыканың орындаушысының құндылық бейімделуі» факультативтік курс. Зерттеудің маңызды жағдайлары мыналар болды: диалогтік өзара қарым-қатынасты ұйымдастыру, психологиялық жайлы жағдай жасау, жеке тұлғалық құрылымдарды белсендендіру. Эстраданың болашақ әртісінің құндылық бейімделуін қалыптастыруда мына әдістер аса маңызды болды: шынайылықты тану, өз бетінше шешім қабылдауда орындаушылық іс-әрекетті дамыту және белсендендіруге жағдай жасаумен интонациялы – орындаушылық талдауы, көркемдік ассоциация, тығыз қарым-қатынас пен өзара әрекеттегі көркемдік тану.

Тәжірибелік-эксперименталдық зерттеу екі кезеңнен тұрды: Т.Жүргенов атындағы ҚазҰӨА музыка өнері факультеті базасында өткізілген іздеу-белгілеу және қалыптастыру кезеңдерінен. Көрініс тапқан құндылық бейімделу дигностикасы және апробациясы бойынша ұйымдастыру-мазмұндық жұмыс барысына «Эстрада өнері» мамандығы (мамандандыру: «Эстрадалық вокал») бойынша білім алып жатқан III курстың 16 студенті қатыстырылды.

Іздеу-белгілеу экспериментінде диагностикалық зерттеу вокалды-эстрадалық музыканың құндылық бейімделуін қалыптастыру үдерісіндегі қайшылықтар талдауына бағытталды. Осының салдарынан диагностика бірнеше бағыттар бойынша жүргізілді: олардың орындаушылық дайындықтары барысында вокалшы-студенттердің құндылық бейімделулерінің сипаты және тиімділік деңгейі айқындалды; вокалды-эстрадалық өнер музыкалық шығармаларын бағалауда олардың құндылық бейімделуінің қалыптасу деңгейі анықталды.

Белгілеуші зерттеудің міндеттерін шешу үшін біз ішіне әңгіме, бақылау, сауалнама жүргізу кіретін диагностикалық әдістемелер кешенін пайдаландық. Сыналғандарға берілген сауалнама мазмұнына эстрадалық вокалдық шығарманың құндылық бейімделуінің басым мәнін айқындауға, эстрадалық музыканы игеру кезінде студенттердің вокалдық дайындықтары үдерісінде қолданылатын құралдар мен тәсілдерді айқындауға бағытталған сұрақтар берілді.

Жалпы, біз өлшемдер мен белгілер бойынша эстраданың болашақ орындаушы-музыкант вокалшысының құндылық бейімдерінің қалыптасу деңгейіне диагностика жүргіздік (2 кесте).

2 кесте

Вокалдық өнерді бағалау өлшемдері мен белгілері

Іздеу- белгілеу экспериментінің жалпылама талдауы бізге сыналатын вокалды-эстрадалық өнердің көбі олар үшін олардың рухани және кәсіби өзін-өзі айқындау контексінде құнды бейімделуді қалыптастырудың жоқтығын куәландырып, сәйкес бағаны алмайды деген қорытынды шығаруға мүмкіндік берді (3 кесте).

3 кесте

Студенттерді іздеу-белгілеу эксперименті кезеңінде вокалдық-эстрадалық өнердің құндылық бейімделуінің қалыптасу деңгейі бойынша бөлу

Қалыптастыратын эксперимент кезеңінде біз ІІІ курста оқитындарға осы бағыттағы теориялық мәліметтердің қажетті көлемін ұсынып, зерттеліп отырған проблеманың мәні, мазмұны, құрылымы материалына құрылған «вокалдық-эстрадалық музыканың құндылық бейімделуі» факультативтік курсының әзірленуін жүзеге асыруды мақсатқа сай деп есептедік.

Студенттердің бейнематериалдарды көру, отандық және шетелдік эстраданың атақты әртістерінің жазбаларын тыңдау және концерттік бағдарламаларына барумен қоса, әртүрлі оқу-танымдық іс-әрекет түрлеріндегі вокалшы-орындаушылардың эстрадалық музыкалық шығармаларды қабылдау және талдауда бағалау бағыттылығын көп жақсартқаны сараптамалық талдау негізінде байқалды. Тәжірибелік-эксперименттік зерттеуден алынған мәліметтер тиісті математикалық өңдеуден өткізіліп, жалпыланды және 4 кестеде ұсынылды.

4 кесте

Студенттерді құрылып жатқан эксперименттің кезеңінде вокалдық-эстрадалық өнердің құндылық бейімделуінің қалыптасу деңгейі бойынша бөлу (ІІІ курс: 16 студент, 2010-2011 оқу жылы)

Біз тәжірибелік-эксперименттік кезеңді қалыптастыру барысында іздеу-белгілеу және вокалдық-эстрадалық өнердің орындаушы-музыканттарының құндылық бейімдерін қалыптастыру деңгейін қосу арқылы № 7 кестеде мәліметтерді белгілеп, олардың өсу серпінін анықтадық.

7-кесте

Тәжірибелік-эксперименталдық жұмыстың үдерісінде эстрадалық өнердің болашақ вокалшы-әртісінде құндылық бейімделудің қалыптасу серпіні

( III курс, 2010 – 2011 оқу жылы , 16 студент)

Сөйтіп, тәжірибелік-эксперименталдық зерттеу эстрадалық өнердің болашақ вокалшы-әртісінде құндылық бейімделуді қалыптастыру деңгейлерінде едәуір қозғалыс бар екенін көрсетті. Сонымен, жоғарғы деңгей 12,5% -дан 33,3% -ға дейін, ал төменгі деңгей 31,3%-дан 10,5%-ға дейін азайды. Біз ұсынған құндылық бейімделуді қалыптастыру бойынша оқыту әдістемесі мен ұйымдастыру эстрадалық өнердің болашақ музыкант-орындаушының дайындығы сапалы және сандық өзгерістерге әсерін тигізді.

Жүргізілген зерттеу нәтижесінің талдауы белгілі теоретикалық-әдістемелік қорытынды жасауға және жинақтауға мүмкіндік берді:

1. Вокалдық-эстрадалық музыканың болашақ орындаушысының құндылықты бейімделуі тұлғаның қиын интегративті қасиеті ретінде танылу керек.

2. Орындаушы-музыканттың құндылық бейімделу құрылымына келесілер кіреді: эмоционалдық-бағалау, когнитивті және (интеллектуалдық-танымдық), сенсорлы құрамдасы және белгісі: эстрадалық шығармашылық пен орындаушылыққа құндылықты көзқарас; эстрадалық шығармашылық пен орындаушылық саласында хабардар болу; эстрадалық музыканы қабылдауда есту қабілеттілігін дамыту. Болашақ әртісте құндылық бейімделуді қалыптастыру кезінде келесі әдістер ерекше маңыздылыққа ие болды: интонациялық-орындаушылық талдау, шығармашылық байланыс, тығыз өзара байланыс пен өзара іс-қимыл жасасуда шығармашылық тану, ақиқатты тануда, дербес шешім қабылдауда орындаушылық әрекеттің дамуы мен белсенділігіне көмек көрсету.

3. Тәжірибелік-эксперименталдық зерттеу оқу үрдесіне «вокалдық-эстрадалық музыка орындаушысының құндылық бейімделуі» факультативтік курсын әзірлеп енгізу қажет екенін көрсетті, ол эстрадалық өнердің болашақ вокалшы-әртісін даярлауда зерделеніп жатқан көріністің терең теоретикалық білімінің маңыздылығын және мәнді мінездемесін өңдеуді қажет етуге себепші болады.

Диссертацияның тақырыбы бойынша жарияланған жұмыстардың тізімі:

4. «Эстрадалық музыка орындаушысының кәсіби қызметінде құндылық бейімделуінің әсер етуі» / «Дәстүрлік дүниеге көзқарас жүйесі мен қазіргі заман өнері» халықаралық конференцияның материалдары, Алматы қ. Жүргенов ат. ҚазҰӨА, 2010. – С. 209 – 211.

5. «Эстрадалық музыка орындаушысында құндылықты бейімделуді құрастырудың технологиялық аспектілері» / «Жамбыл және түрік халқының эпостық мұрасы» халықаралық ғылыми-практикалық конференцияның материалдары Алматы қ. Жүргенов ат. ҚазҰӨА, 2011. – С. 500 – 503.