Бағалы қағаздардың бағасыздану бойынша
операциялар
Бағалы қағаздар каржылардың ең тәуекелділігі жоғары салымдарының бірі
болып табылады. ҚР-дағы бухгалтерлік есеп пен есеп беру туралы
Ережелердегі өзгертулері мен қосымшаларына сәйкес бағасы белгіленген
бағалы қағаздар баланста ең төменгі құн қағидасы бойынша бейнеленуі тиіс.
Бұл егер жылдың соңында балансты құрастыру кезінде бағасы белгіленген
бағалы қағаздардың құны баланстық құннан төмен бояса, онда жаңа нарықтық
құн бойынша олардың қайта бағалануы тиіс екеңдігін білдіреді. Бағасы
белгіленген бағалы қағаз желтоқсан айыньщ соңғы күніндегі баға сатып
алушы мен сатушының сол күндегі бағасының арасындағы орташа көрсеткіші
ретінде анықталады. Бұл кезде бағалы қағаздардың баланстық (есепті) құны
мен олардың қалыптасқан нарықтық басын арасындағы айырманың сомасына
қорытынды проводкаларымен мынадай жазу жазылуы тиіс:
Дт - 7410 «Инвестициялардың пайдалануымен басланысты шығыстар» шоты.
Кт – 1100-1150 «Қаржылық инвестициялар» шоты.
Бағасы белгіленген курсқа жатпайтын бағалы қағаздар бойынша да қайта
бағалау жүргізіледі, бірақ оладың баласттық құны өзгертусіз қалады.
Қайта бағалау бағалы қағаздардың құнсыздануы бойынша резервтер құруға
алып келеді. Бағасы белгіленген бағалы қағаздар бойынша резервтің
мөлшерін анықтау кезде олардың нақты қамтамасыз етілуіне сүйенеді, ол
бағасы белгіленбеген бағалы қағаздар бойынша қамтамасыз етілу мөлшері
дисконттау коффициентінің жәрдемімен шартты түрде анықталады. Дискоттау
коффециенті жыл бойы өзгеріп отыруы мүмкін. Бухгалтерлік есепте
резервтердің қырылуы төмендегі проводкаларымен бейнеленеді:
Дт - 7410 «Инвестициялардың пайдалануымен басланысты шығыстар» шоты.
Кт – 5310 «Заңдармен бекітілген резервтік капитал» шоты.
Әрбір жеке қағаз үшін барлық бағалы қағаздар құнынығ сақталу немесе
өсуінен тәуелсіз резервтер құрылады. Сөйтіп, аналитикалық есеп әрбір
резерв үшін жүргізіледі.
Нарықтық құнын қор құндылықтарының баланстық құнынан артығы бухгалтерлік
жазуларымен қосақталады.
Егер құнсыздануға бұрын резерв құралған бағалы қағаздың жыл
қортындысымен нарықтық күні жылдық резерв кіру үшін мөлшерлі баға
ретінде пайдаланылған нарықтық бағадан артып кетсе, онда бұл қағаздың
құнсыздану жөнінен резервтің сомасы құрытынды жазулаырмен табысты және
залалдар шотына қаржылардың толық аударылуына дейін түзетіледі. Бұл
жерде :
Дт - 5310 «Заңдармен бекітілген резервтік капитал» шоты.
Кт - 5510 «Есепті жылдың бөлінбеген табыс (жабылмаған залалы)» шоты
бейнеленеді.
Бұрын құнсыздануға резерв құрылған бағалы қағаздар сату кезінде қағаздың
сатылуы бойынша жазулармен бір мезгілде олар бойынша резерв сомасы № 551
шоттын дебетінен № 5510 шоттың кредитіне ауыстырылады.
ҚОРЫТЫНДЫ
Бағалы қағазды сату кезінде компания әдетте табыс алады немесе зиян
шегеді. Бұл жағдайда табыс пен баланстық құн арасындағы айырма табыс
немесе зиян ретінде, ал «қосымша төленбеген капитал» шотында есептелдег
ұзақ мерзімді инвестицияларды қайта бағалаудан шыққан соммалар табыс
ретінде танылады немесе қабылданған есеп саясатына сәйкес бухгалтерлік
баланста бөлінбеген табыс ретінде көрсетіледі.
Қазақстан Республикасының қаржы нарығының бөлінбейтін бөлімдес
құрылымының бірі бағалы қағаздар нарығы болып табылады. Осы күні
Республикада көптеген акционерлік қоғамдар, шаруашылық серіктестіктер
инвестициялық және сақтандыру компаниялары, мемлекеттік емес зейнетақы
қорлары құрылуда. Бұл алған субъектілердің барлығы потенциалды бағалы
қағаздар нарығының қатысушылары болып табылады. Сондықтан олар өз
қызметтерін эмитент және инвестор түнде жүзеге асырады. Бағалы қағаздар
нарығын түсіну үшін алдымен мына төменгі қағаздардың биржалық
операцияларының ерекшеліктерне тоқтала кетелік.
Жарғылық капиталды қалыптастыру кезінде акционерлік қоғам сол капиталдың
мөлшеріне сәйкес акциялар шығарып және оларды акционерлер арасында
орналастырады. Қоғам акционерлерден акцияларды сатып алу, қорлар
нарығында сату, жою және т.б. қимылдар жасауы мүмкін. Кәсіпорын
акционерлері меншіктегі акциялар бойынша дивиденттер алуға құқылы.
Акциялар сатып алуға қарастырылған накты шығындардың сомасында
бағаланады. Бұл шығындардың негізін акцияларды сатып алу бағасы кұрайды.
Ол номиналды баға мен эмитентке төленген сыйақы немесе эмитент берген
жеңілдіктен тұрады. Одан басқа акциялар сатып алу кезінде қаралатын
тауардың ерекшелігіне байланысты косымша шығындар пайда болады. Олардың
ішінде - инвестициялық кеңесшінің қызметі қаржылық брокерге сыйақы және
бағалы қағаздармен жүргізілетің операцияларға салық төлеу.
Бұл операциялардың есебі үшін № 1100-1150 «Қаржылык инвестициялар»
шоттары пайдаланылады.
Борыштық міндеттемелер оларды сатып алуға жұмсалған накты шығындар
бойынша кіріске алынады. Олардың құрамы акцияларды сатып алу кезіндегі
нақты шығындардың құрамына ұқсас. Борыштық міндеттемелердің номиналды
құны олардың өте маңызды құрамдас бөлігі болып саналады.
Бағалы қағаздар каржылардың ең тәуекелділігі жоғары салымдарының бірі
болып табылады. ҚР-дағы бухгалтерлік есеп пен есеп беру туралы
Ережелердегі өзгертулері мен қосымшаларына сәйкес бағасы белгіленген
бағалы қағаздар баланста ең төменгі құн қағидасы бойынша бейнеленуі тиіс.
ҚОРЫТЫНДЫ ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ
1. Қазақстан Республикасының 2007 жылғы 28 ақпандағы N 234 “Бухгалтерлік
есеп және қаржылық есеп беру” туралы заңы
2. Бухгалтерлік есеп шоттары
3. Бухгалтерлік есеп шоттарының үлгілік жоспарын бекіту туралы. 2007
жылғы 23 мамырындағы № 185 бұйрығы
4. Бухгалтерлік есептерінің халықаралық стандартына нұсқаулықтар. Алматы
2003
5. ҚР Салық кодексі
6. Қаржылық есептілік және халықаралық стандарттар. Москва 2004
7. Баймұханова С.Б. Бухгалтерлік есеп. Алматы. 2005
8. Баймұханова С.Б. Қаржылық есеп. Алматы. 2007
9. Бухгалтер бюлетені № 43 қазан 2007ж
10. Бухгалтер бюлетені № 44 қазан 2007ж
11. Бухгалтер бюлетені №3-4 қаңтар 2008ж.
12. Бухгалтер бюлетені №11 наурыз 2008ж.
13. Бухгалтер бюлетені №32 тамыз 2008ж.
14. Бухгалтер бюлетені №33 тамыз 2008ж.
15. Бухгалтер бюлетені № 35 тамыз 2008ж.
16. Жапаров К.Ж. Есеп және анализ. Алматы, 2000
17. Қазақстан Республикасының 2003 жылғы 2 шілдедегі N 461 “Бағалы
қағаздар нарығы туралы” Заңы
18. Кеуімжаев Қ.К., Әжібаева З.Н., Құрайбергенов Н.А., Жантаева А.Ә.
Қаржылық есеп. Алматы 2001
19. Кеулімжаев Қ.К., Құрайбергенов Н.А. Бухгалтерлік есеп теориясы және
негіздері. Алтаты 2006
20. Ладаненко Е.И. Әлімова Н.Ж. Ілгерілмелі қаржылық есеп. Костанай 2006
21. Мырзалиев Б.С., Әбдішүкіров Р.С. Кәсіпкерлік қызметте бухгалтерлік
есепті ұйымдастыру. Алматы 2006
22. Назарова В.А. Бухгалтерлік есеп Алтамы 2005
23. Нидлз Б., Андерсон Х. Және басқалар Бухгалтерлік есеп прициптері.
Москва 2001
24. Оразбекұлы Бахыт Инвестициялық институттардағы бухгалтерлік есеп.
Алматы 2002
25. Родостовец В.К. Кісіпорындағы қаржылық және басқарушылық есеп.
Алтамы, 2006