Қазақ дәстүрінде адамның жалқы есімнен басқа да толып жатқан (жанама,
бүркеме лақап, балама т. б.) қосымша аттары болады. Қосымша аттар
адамдар арасындағы өзара қарым-қатынастардың ыңғайына қарай өзгеріп, әр
алуан морфологиялық тұлғалармен түрленіп, сұхбаттасушы субъектілердің
бір-біріне деген ізет-құрметін, көңіл-күйін, ішкі сезімін, дәстүрлі
әдептілік пен жол-жоралғыны таныту үшін, жан дүниесін паш ету мақсатында
жұмсалады.
Лақап атаулардың ерекшелігін зерттеген Т.Жанұзақов, Т.Абдрахманова,
А.Бахамова, Г.Байғосынова т.б. Ономастиканың антропонимика саласының
негізгі мәселелерінің бірі - бейресми жалқы есімдер (лақап ат). Бейресми
жалқы есімдер барлық халықтарда бар. Орыс тілінде лақап атқа -
«прозвище, название, данное человеку в насмешку, в шутку и.т.п» обычно
содержащее в себе указание на какую-либо заметную черту его характера,
наружности, деятельности и т.д.» деп анықтама берілген [46, 164 б.].
Сонымен, қазақ, орыс т.б. халықтарында да лақап ат қою адамның
бет-пішіне, мінез-құлқына, істейтін қәсібіне немесе бір ерекшелігіне
байланысты қойылады. Кейбір тура тауып қойылған есімдер, сол адамға өмір
бойы қосалқы ат болып қалады. Зерттеуші пікірі бойынша, жалпы лақап
есімдер өзіндей белгілері бойынша лексика-семантикалық топтарға бөлінеді.
Сонымен, тілімізде ресми шын аттармен қатар, лақап аттар да бар. Ондай
лақап аттардың тым ерте кездерде-ақ қолданылғанын байқаймыз. V-VIII
ғасырларда тән түрік халқының жазба ескерткіштеріндегі Күлтегін, Яш Ак
Баш, Джагий Шад, Тоныкөк сияқты есімдер - лақап аттар. Халық
ертектеріндегі Шіңкілдек, Желаяқ т.б. - халық ойынан шексіз қиялынан
қойылған лақап аттар. Ерте кезде лақап тек адамдардың ғана емес, тіпті
кейбір рулардың да лақап аттарының болғаны байқалады. Бұл құбылыс түркі
халықтары арасында көбірек кездеседі.
Руға байланысты лақаптар қазақ рулары арасында да біраз кездеседі.
Мысалы: Қаракесек, Қарақыпшақ, Ақ найман , қара қаңлы, сары қаңлы, сары
үйсін, жанышқылы, байұлы, таз, жетіру, семіз найман, жуанбұт найман,
шымыр, көкірек, шуылдақ, қайшылы, алғалы, ошақты, ойықты, шимойын, момын,
жетімомын, қарауыл, сасық, құйысқансыз, жаулы, сарықасқа, төртқара,
ақкете, т.б.
Лақап ат адамның екінші бейресми аты ретінде қоғамның белгілі бір
ортасында адамның өз атымен қатар қолданып, жеке адамның қадір қасиетін,
оның объективті шындыққа қарым қатынасын сипаттайды. «Лақап ат (жалған
ат араб.) жеке адамның екінші, қосымша аты қызметін атқарады» [47, 86
б.].
Лақап аттар адамның дене бітім, пішін тұлғасына және психологиялық
ерекшелігіне қарай, кейде істейтін кәсібіне лайықты қойылып отырады.
Баланың сәби кезінде қойылған лақап аты оның есейгенде де сақталуы
мүмкін.
Тілдегі жалқы есімдер дегеніміз жекелеген заттардың бейнелеу қызметін
атқаратын, заттық мағынаны беретін арнайы аттаулар тобы. Лақап ат
адамның екінші бір ресми аты, жеке адамның екінші, қосымша аты қызметін
атқарады. Мәселен, І.Есенберлиннің «Алтын құс» романында кейіпкер өзінің
сүйікті әжесі туралы: «Бірақ мен есі білгелі осы қарт әжемнің қолынан
газет, журнал түскенін көрген емеспін. Сондықтан болу керек, келіндері,
қыздары оны «Газет - апа» деп атап кеткен. «Газет - апа » деген лақап ат
әженің оқымыстылығынан қойылған ат емес, адамдардың аталушы объектіге
деген жылы да мейірбанды қарым-қатынасын білдіреді.
Демек, лақап аттар ресми түрде (әке аты, фамилия болып қалыптасады).
Өйткені олар ресми паспорттың есімдері емес. Баланың өңі қара болса оны
Қарабала, Қарақыз немесе көзі қара болса Қаракөз деп атап кету болған.
Лақап ат әдетте халық тарапынан қойылады. Өйткені халық өз арасындағы,
өз қоғамындағы адамға сыншы, кемшілігін байқағыш сыншы болған.
Проф. Т.Жанұзақов лақап аттарды лексикалық мағынасына қарай мынандай
топтарға бөледі:
1. Адамның бет-әлпет түріне, көзі, шашына байланысты: Қаракөз, Ақбала,
Айша, Қарақыз т.б.
2. Адамның жүрісі, тұлғасы мүсіне байланысты: Жорға, Жұмабай, ұзын Ахмет,
Құлагер т.б.
3. Адамның дене-мүшесінің кемдігіне байланысты: Бүкір, Сақау, Шолақ,
Kекеш.
4. Мінез-құлық, бейімділік әрекетке, ерекшелік қасиеттерге байланысты:
Найзағай, Асан т.б.
5. Негізгі кәсібі, қызмет бабына байланысты етікші Ахмед, мұғалім Оспан,
қойшы Аман, дәрігер Нұржан т.б. [47, 59 б.].
Лақап аттардың бір түрі ретінде бүркеншік аттардың да (псевдонимдердің)
әлеуметтік мәні мен коммуникативтік қызметі ерекше. Бүркеншік ат
(псевдоним) деп шын аттан бөлек, ойдан шығарылған, көп реттерде фамилия
мен есімдер орнына жүретін атауларды айтады. Ол гректің псевдонимес
сөзінен «жалған аталған, жасырын» деген ұғымды білдіреді. Бүркеншік
аттарды әлеуметтік саяси өмірге қатысушы қоғам қайраткерлерді, ақындар
мен жазушылар, журналистер мен көркем өнер мамандары пайдаланған.
Қазақстан тарихында белгілі саяси қоғам қайраткердің, жазушылардың
бүркеншік аттарды пайдалану Қазақстанда Совет өкіметі орнағаннан кейінгі
кездерде (елді коллективтендіру) күрес жылдарында қолданған. Бүркеншік
аттар құрылысына қарай әртүрлі болып келеді. Ол кезде пайдаланған
бүркеншік аттар көбіне төл есімдердің немесе фамилиялардың қысқартылған
бас әрпінен, болмаса бас буынынан жасалған. Кейбір авторлар туған жердің
атын не шыққан руын, кейде өз атын бүркеншік атпен жазады. Мысалы,
«Ж.Б.» «Матай».
Әдебиеттанушы ғалым Б.Кенжебаев бүркеншік аттарды қою әдісті былай
жіктейді:
1. Бүркеншік аттардың жасау, туу жайымен байланысты немесе географиялық
принцип бойынша (туған жер ру атымен қою.) Мысалы:
Ақмола, Омбылық, Қоңыр, Семей т.б.
2. Криптонимдік әдіс бойынша (өз атының немесе фамилиясын бас әрпін
қысқартып қою) Мысалы: М.Ә. - Мұхтар Әуезов, М.Ж. - Мағжан Жұмабаев,
С.С. - Сәкен Сейфуллин.
3. Лақап аттармен атау (дене пішіні, психологиялық ерекшелігіне
байланысты) Мысалы: Қараша бала - Б.Майлин, Зайсан жігіті, Жаны ашыған -
Ж.Байболов, Семинарист Әуезов - М.Әуезов т.б.
С.Талжановтың, Б.Кенжебаевтың, Е.Байболовтың материалдар бойынша
С.Сейфуллин, «Манап», «Дүйсенбі», М.Әуезов «Арқа», «Арғын» сияқты
бүркеншік аттарды қолданған [48. 75 б.].
Антропонимика ғылымында фамилиялар мен әке атының (отчество) шығуы,
дамып қалыптасуы - өзекті мәселелердің бірі. Қазіргі кездегі біздің
фамилиялар нұсқасы орыс тілінің әсерімен қалыптасып отырғаны тарихтан
белгілі. Бұл күндегі фамилия орыс тілінен қабылданған -ев, -ева, -ов, -ова,
-ин, -ина қосымша арқылы жасалынды. Мысалы: Ахметова, Оспанов, Смаилова,
Тураров т.б.
Орта ғасырда өмір сүрген ғалымдар туған жерінің я қаласының атымен
аталғаннан көпке дейін фамилия рөлін атқарған. Орта Азия және қазіргі
Қазақстан территориясындағы ғалымдардың фамилиялары Махмуд Қашқари, Юсуп
Баласагуни, Абунасыр Фараби т.б. Қазіргі кезде бұл фамилиялар архаизмді
факторға айналып отыр. Фамилиялар негізінде адамның бір семьяға немесе
белгілі жерге тәндігін білдіреді. Д.Ушаков редакциясымен жарық көрген «Түсіндірме
сөздікте» - «фамилия это наследственное семейное наименование» деп
анықтама берілген [46, 83 б.].
Әке атымен аталу ғылым тілінде патронимия деген термин мен аталады. Ол
грек pater (patros) «әке» және onoma ат деген сөзі. Орыс тілінде
«отчество» десе қазақ тілінде «әке», «ата» деген термин. Әке атымен
аталуы - барлық халықтарда бар және болған дәстүр. Осы ұлы, қызы сөздері
арқылы патроним жасалуы XV ғасырда кеңінен дамыған. Мысалы: Қуынышұлы,
Насипбекқызы т.б. Қазіргі кезде қазақ тілінде әке аты ұлы, қызы сөздері
мен немесе орыс тілінен қабылданған -евич, -овна қосымша арқылы жасалып
отыр. Бұл екі формада екеуі де бізге қолайлы.
Қазақтың фамилия туралы ұғымының әртүрлі болуы себепті оны айту мен
қағазға түсіру көрінісі де ғасырлар бойы әр түрлі болып келеді. Бұл
ыңғайда бірізділіктің сақталмауы әр кезде әр алуан пікірталасын туғызып
жүр. Мәселен, өткен ғасырдың бас кезінде Ахмет Байтұрсынұлы, Мұхтар
Әуезұлы, Қаныш Сәтбайұлы тұлғалы фамилиялар да зиялы қауымның
келісімімен қолданылып жүрген болуы керек. Өткен ғасырдың 80-90 жылдары
мерзімді баспасөз беттерінде, әр түрлі басқосуларда ұсыныстар айтылып,
пікірлер ортаға салынып жүрді. Сондай пікірталастарынан кейін арнайы
тұжырымдама бойынша мемлекет басшысының бұл мәселе жөнінде 90-жылдардың
екінші жартысында тұрақты шешім қабылдағаны белгілі. Ол шешім негізінде
қазақтың аты-жөні бұрынғы -ов,-ев және -ин қосымшаларын алып (қалағандар
болса, сол күйінде қалдырып) немесе ұлы сөзін біріктіріп (Аман
Жақсыбайұлы Алдаберген немесе Аман Алдабергенұлы) жазып айту дағдыға
айнала бастады.
Біршама тұрақталған фамилияның бұлай жазылуына қарамастан, «Қазақ
әдебиеті» газеті биылғы 24-қаңтарда «Атың қайсы, фамилияң қайсы?» деген
сұрау арқылы айтулы мәселені тағы көтерді. 14-ақпанда сол газетте осы
мәселелерді сөз еткен материалдар топтамасы жарияланды.
Қазіргі кезде қазақтардың өз фамилиясын әртүрлі жазып жүргендігі көзге
түседі. Демек, түрлі-түрлі ұстанымдарды алға тартады. Біреулердің
пайымдауынша, «ұлы», «қызы» үлгісінен артық (Асылханұлы, Әзімбайқызы)
ештеңе жоқ; енді біреулер ұрпағы, немересі, келіні, шөбересі (Болатбай
ұрпағы, Батырбек немересі, Тілеген келіні, Айтбай шөбересі) деген
тұлғаларды ұнатады. Біздіңше, бұлар фамилияның шынайы көрсеткіші емес,
өйткені фамилияның көрсеткіші жеке тұрғанда бүгінгі күн тұрғысынан
ешқандай мағынасы жоқ, тек кісі есіміне қосылғанда ғана мағына туғызатын
сөздер болуы керек.
Сонымен, лақап есімдердің табиғатын, оның әртүрлі қасиет-сипаттарын
әлеуметтанымдық тұрғыдан зерттеудің мәні де айтарлықтай. Лақап
есімдердің түрлері, әрбір адамның мінез-құлқы, жүріс-тұрысы, адамдармен
өзара қатысына т.б байланысына тағылған лақап есімдер тілімізде аз емес.
Осы тұрғыдан қарағанда, олар көбіне өзгергіш, экспрессивтік мәнге ие,
бірақ этномәдени сипатқа негізделген.